Henryk Sienkiewicz, fot. ze zbiorów Muzeum Książąt Lubomirskich, i.f.127

Zarówno córka Henryka Sienkiewicza, Jadwiga (malarka i tłumaczka), jak i jego syn, Henryk Józef (architekt) wykazywali niewątpliwe uzdolnienia plastyczne. A skoro niedaleko pada jabłko od jabłoni… Sam pisarz dostrzegał tu związek, pisząc z dumą, choć żartobliwie, do córki z Krakowa w maju 1909 r. : „[…] jeśli masz jakie ziarnko gorczyczne talentu, to zawdzięczasz to prawu dziedziczności. Portret Matyni przed tualetą w porze rannej [dzieło Sienkiewicza] uznany został za genialny…”

Co prawda portret, o którym mowa w liście, nie zachował się, ale wśród rękopisów Noblisty i jego rodziny, zakupionych w 2018 r. od Bartłomieja Sienkiewicza, znalazło się kilkadziesiąt rysunków i szkiców pisarza. Pozbawione dat i podpisów, były pospiesznie kreślone ołówkiem, piórem albo i kredką na pustych stronach otrzymanych listów, na kopertach, skrawkach papieru, a nawet na rękopisie W pustyni i w puszczy.

Większość rysunków przedstawia postacie ludzkie, portrety, ujęte zazwyczaj z profilu. Sienkiewicz pracował nad uchwyceniem podobieństwa, tworząc cykle szkiców ze studiami jednej głowy. Lubił też rysować karykatury, wyolbrzymiające i deformujące najbardziej charakterystyczne cechy portretowanych – jak można się domyśleć – krewnych i przyjaciół. Co charakterystyczne dla pisarza, byli to głównie mężczyźni. Był wnikliwym obserwatorem charakterów, obdarzonym też zmysłem karykaturalnego skrótu. Tym bardziej cieszy, że w zbiorze z 2018 r. znalazły się rysunki postaci, a zwłaszcza profili kobiecych. Karta z podpisem „nosy rodzinne” to być może karykatura Marii Sienkiewiczowej z Babskich. Studia podobnego nosa znajdują się też na rewersie jednej z kart z rękopisem noweli Diokles, zakupionym w 2009 r.

W zbiorze z 2018 r. zwracają uwagę szkice całych sylwetek: kobiety w sukni przewiązanej szalem, dziewczynki z rozpuszczonymi włosami, pary klęczącej przed ołtarzem czy mężczyzna prowadzącego osła. „Zoologiczna kompozycja” zajmująca dolną część karty W pustyni i w puszczy (początek rozdz. X, zakup z 2018 r.) przedstawia dwa pawiany, lamparta, głowy bawołu i lwa. Pozostaje nierozstrzygnięte, czy pisarz rysował je z natury, np. w jakimś ogrodzie zoologicznym, czy też pisząc powieść starał się ją sobie zilustrować? Rysunki te świadczą o umiejętności przedstawienia zwierząt w ruchu i dowodzą, że autor radził sobie z tym tak samo dobrze jak z ludźmi.

Warto też dodać, że w zbiorach Ossolineum od dawna znajdują się sienkiewiczowskie karykatury Bolesława Prusa oraz brodatego mężczyzny w redakcji czasopisma „Słowo” w 1899 r. Od wielu lat są też znane trzy rysunki głów bohaterów na rękopisie z początkiem rozdz. XXX (obecnie XXIX) Ogniem i mieczem. Pisząc scenę rozmowy w Toporowie Sienkiewicz naszkicował na górze strony schematyczne portrety dwu bohaterów – Jerzego Ossolińskiego, kanclerza wielkiego koronnego i króla Jana Kazimierza Wazy (ten ostatni en face i z profilu).

Większość zachowanych prac plastycznych Sienkiewicza to szkice warsztatowe, nieraz zaledwie kilka kresek, jednak w niektórych zwraca uwagę ekspresyjna swoboda, umiejętność uchwycenia podobieństwa i pewność ręki autora. „Fakt posiadania przez jednego z najbardziej znanych polskich pisarzy uzdolnień plastycznych, w dodatku udokumentowanych pewną liczbą prac, umyka […] powszechnej świadomości” zauważył Wojciech Birek w pionierskim opracowaniu, omawiającym działalność rysowniczą pisarza oraz obrazkowe adaptacje jego utworów (Henryk Sienkiewicz w obrazkach, Warszawa 2018). Ale oto jest szansa, żeby nie tylko pisarstwo Sienkiewicza, ale też twórczość, którą traktował marginalnie, choć bywał z niej dumny, została dostrzeżona. Kreślone na niepotrzebnych skrawkach papieru rysunki wzbogacają sylwetkę twórczą Sienkiewicza i świadczą o plastyczności, wizualności jego wyobraźni, dostrzegalnej w prozie – czy to w opisach bohaterów, teatru bitewnego czy bezkresu stepów…

Niektóre z rysunków można znaleźć w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej:
Głowa Prusa – rkps 12169/II s. 683 (list H. Sienkiewicza do Mścisława Godlewskiego z 1902 r.)
https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/14357/edition/12709

Głowa mężczyzny z brodą w redakcji „Słowa” 1899 – rkps 12170/II k. 41, dbc: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/15259/edition/13417

Główki z Ogniem i mieczem rkps 12582/II k. 126 :
https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/14909/edition/13153

Pozostałe części cyklu Sienkiewicz krzepi:

• Cz. 1
• Cz. 2
• Cz. 4
• Cz. 5
• Cz. 6
• Cz. 7
• Cz. 8
• Cz. 9
• Cz. 10