Skrzynia, w której przechowywany jest rękopis „Pana Tadeusza”

Zakład Narodowy im. Ossolińskich powstał w 1817 r. dzięki ofiarności arystokratów – Józefa Maksymiliana Ossolińskiego i Henryka Lubomirskiego, ale współtworzyło go później wielu innych, skromniejszych darczyńców, zarówno prywatnych, jak instytucjonalnych. Po 1995 r., kiedy Ossolineum przywrócono status fundacji, do grona darczyńców dołączyły władze miejskie Wrocławia. W 1999 r. przyczyniły się one do uregulowania statusu prawnego najsłynniejszego ossolińskiego autografu – Pana Tadeusza, który miał wówczas status depozytu. Od tej pory rękopis Adama Mickiewicza wraz z hebanową szkatułą jest darem – w jednej trzeciej Zarządu Miasta Wrocław, w dwóch trzecich – rodziny Tarnowskich.

Najważniejszym archiwum literackim, zakupionym dla Ossolineum przez Gminę Wrocław, jest archiwum Tadeusza Różewicza (1921-2014). Już w 2015 r., m.in. dzięki staraniom ówczesnego prezydenta Rafała Dutkiewicza, zaczęto przekazywać do Ossolineum spuściznę pisarza. Składa się na nią ponad sto teczek korespondencji i drugie tyle – materiałów literackich i dokumentów osobistych. Wśród nich znalazły się rękopisy i maszynopisy wierszy (począwszy od wojennych i powojennych z tomu Niepokój) dramatów, jak kontrowersyjne Białe małżeństwo i Do piachu, scenariuszy filmowych, prozy. Teczki pełne brulionowych notatek i innych materiałów odsłaniają warsztat pisarski Różewicza, a w bogatej korespondencji pojawiają się nazwiska Leopolda Staffa, Jerzego Jarockiego, Jerzego Nowosielskiego a także Kornela Filipowicza, Wisławy Szymborskiej i wielu innych wybitnych pisarzy i artystów. Oprócz archiwaliów przekazano liczne pamiątki i liczącą ok. 4300 tomów bibliotekę poety, w której znalazło się wiele książek z cennymi dedykacjami autorów i niemniej cennymi notatkami samego Różewicza.

W 2013 r. dzięki pośrednictwu i organizacyjnemu wsparciu władz miasta doszło do przekazania do Ossolineum archiwum pary pisarzy i działaczy teatralnych: Krystyny Miłobędzkiej (laureatki Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej Silesius) i Andrzeja Falkiewicza. Znalazły się w nim autografy i maszynopisy wierszy Miłobędzkiej, scenariusze, sztuki teatralne, teksty o teatrze, materiały dotyczące Teatru Dzieci Zagłębia i Teatru Wierzbak, a także korespondencja.

Krystyna Miłobędzka na przekazaniu archiwum 2013

Kolejną ogromną spuścizną, którą Ossolineum zawdzięcza staraniom i dotacjom Urzędu Miejskiego, jest archiwum Tymoteusza Karpowicza (1921-2005), twórcy tzw. poezji lingwistycznej, przez lata związanego z Wrocławiem, a od 1978 r. z University of Illinois w Chicago. Są w nim autografy i maszynopisy wierszy, od tomu Dojrzałe kłosy z 1942 r. po Słoje zadrzewne z 1999 r., obszerna korespondencja i dokumentacja pracy literackiej i naukowej a także ok. 800 pozycji książkowych.

Najcenniejszymi rękopisami, jakie wzbogaciły ostatnio nasze zbiory, są niewątpliwie nieznane autografy i listy Henryka Sienkiewicza. Fragment archiwum Noblisty, wyceniony przez spadkobiercę na 300 tys., mógł zostać zakupiony przez Ossolineum tylko dzięki wsparciu finansowemu ze strony władz miasta. Zbiór ten zawiera m.in. nieznaną kartę z W pustyni i w puszczy, kilkadziesiąt rysunków i szkiców wykonanych rzez Sienkiewicza, autografy noweli Co się raz stało w Sydonie oraz wierszy i aforyzmów. Znajduje się w nim też około 400 listów, z czego ponad połowa to nieznane listy Sienkiewicza do rodziny (m.in. trzeciej żony, dzieci, teściów) i przyjaciół, w tym odpisy zaginionych w czasie II wojny listów do lekarza i społecznika Karola Benniego. Nie brakuje też materiałów o charakterze osobistym, jak dyplomy, zaproszenia, legitymacje, notatki. Świadectwami działalności społecznej pisarza są odpowiedzi znanych europejskich literatów i działaczy na ankietę „Prusy i Polska”, rozpisaną przez Sienkiewicza w 1907 r. czy korespondencja dotycząca działalności Komitetu Centralnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, założonego w Vevey w 1915 r.

Na tym tle najnowszy, zeszłoroczny dar Gminy Wrocław, którym jest kilkadziesiąt listów Rafała Wojaczka (1945-1971) do matki i ukochanej, nie wyróżnia się może objętością, niemniej jest dla nas także cenny. Uzupełnia przechowywane w Ossolineum niewielkie archiwum tego związanego z Wrocławiem poety, którego twórczość, przerwana przez tragiczną śmierć, weszła do współczesnego kanonu literackiego i wciąż znajduje badaczy i czytelników.

Listy Rafała Wojaczka do matki