Dwudziesty pierwszy lipca 1946 r. to ważna data w historii Ossolineum, ale także całej wrocławskiej kultury. Tego dnia o godz. 2:30 w nocy na stację kolejową Broków (wkrótce przemianowaną na Brochów) przybył ze Lwowa pociąg z 418 skrzyniami zawierającymi ponad 108 tys. tomów książek i czasopism, 34 tys. starodruków i 6 tys. rękopisów ze zbiorów lwowskiego Ossolineum. W kolejnych 66 skrzyniach przywieziono zabytki i dzieła sztuki pochodzące ze lwowskich muzeów i z tamtejszej Galerii Miejskiej. Natomiast na dwóch otwartych wagonach w specjalnej skrzyni spoczywała Panorama Racławicka.

Decyzja o przekazaniu Polsce części zbiorów Ossolineum zapadła podczas wizyty polskiej delegacji w ZSRR w czerwcu 1946 r., a po raz pierwszy podana została do publicznej wiadomości w dzienniku Polskiej Partii Robotniczej „Głos Ludu” z 28 dnia tego miesiąca. Tam także ukazał się wywiad z bardzo wówczas wpływowym prezesem Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” Jerzym Borejszą, na przełomie lat 1939 i 1940 przez krótki czas pełniącym funkcję dyrektora Ossolineum, który zaproponował przeniesienie tej instytucji do stolicy Dolnego Śląska. „Uważam – mówił Borejsza w wywiadzie – że Ossolineum winno się znaleźć we Wrocławiu. Uważam tak dlatego, że: po pierwsze – Wrocław musi być zasilony ośrodkiem naukowym polskim, który stanowić będzie centrum przyciągające nasze kadry naukowe i uczącą się młodzież, po drugie – repatriowana ludność polska zza Bugu, a szczególnie lwowiacy osiedlili się na Dolnym Śląsku. Mają oni prawo posiadać Ossolineum tam, gdzie znajduje się największe ich skupienie. I wreszcie po trzecie dlatego we Wrocławiu, że tamtejszy zespół profesorów z rektorem Kulczyńskim na czele, który tak wiele pionierskiej pracy włożył w zbudowanie ośrodka uniwersyteckiego we Wrocławiu,  daje nam gwarancję, że potrafi również odpowiednią opieką otoczyć Ossolineum”.

Prasa ze względów na propagandowy wydźwięk przekazania zbiorów Ossolineum (był to czas intensywnej walki komunistów o „rząd dusz” – 30 czerwca tego roku odbyło się referendum ludowe) wiele miejsca poświęciła temu wydarzeniu. Nie tylko dolnośląskie gazety relacjonowały przejazd specjalnego pociągu ze Lwowa przez Polskę. Uroczyste przekazanie zbiorów odbyło się na stacji kolejowej w Przemyślu w czwartek 18 lipca 1946 roku. Z ramienia rządu do odbioru „daru” delegowany został dr Aleksander Giesztor, natomiast na czele delegacji wrocławskiej stał wieloletni pracownik Ossolineum dr Franciszek Pajączkowski. Po dopełnieniu formalności następnego dnia rano skład został doczepiony do osobowego pociągu jadącego do Katowic i wyruszył w dalszą drogę. Podczas postoju w Krakowie – jak pisał tamtejszy „Dziennik Polski” – cenny transport „ściągnął olbrzymie tłumy publiczności”. We Wrocławiu sprawą rozładunku i zabezpieczenia zbiorów zajął się rektor uniwersytetu i politechniki prof. Stanisław Kulczyński wraz z dyrektorem biblioteki uniwersyteckiej dr. Antonim Knotem. Ponieważ 21 lipca była niedziela, a nazajutrz przypadało „święto odrodzenia”, do pracy przystąpiono we wtorek 23 lipca. Samochody ciężarowe zapewnił dowódca Śląskiego Okręgu Wojskowego gen. Stanisław Popławski, a do pomocy w rozładunku rektor wezwał studentów. Panoramę Racławicką umieszczono według prasowych relacji w wojskowym magazynie, natomiast pozostałe zbiory trafiły do budynku dawnego gimnazjum św. Macieja przy ul. Szewskiej, czyli – jak miało się okazać – przyszłej siedziby Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Ten i kolejny transport ze Lwowa z marca 1947 r. wraz z odnalezionymi w Zagrodnie koło Złotoryi zbiorami wywiezionymi jeszcze przez Niemców w 1944 r. umożliwiły po wojennej zawierusze odtworzenie Ossolineum we Wrocławiu.

Piotr Sroka