Jan Nowak-Jeziorański, dyrektor Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w siedzibie w Monachium, lata 60.  XX wieku

Jan Nowak-Jeziorański (właśc. Zdzisław Antoni Jeziorański) to legendarny kurier z okresu II wojny światowej, który trzykrotnie przedzierał się z tajnymi materiałami z okupowanej Polski do Londynu. Po wojnie przez ponad dwadzieścia lat kierował Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, a następnie był w Nowym Jorku jednym z dyrektorów Kongresu Polonii Amerykańskiej.

Urodził się 2 października 1914 roku w Berlinie. W warszawskim gimnazjum poznał swojego rówieśnika Jana Kwiatkowskiego, syna wicepremiera i ministra gospodarki, Eugeniusza Kwiatkowskiego. To on nakłonił Zdzisława na studia ekonomiczne w Poznaniu, u profesora Edwarda Taylora. Po ukończeniu studiów i odbyciu służby wojskowej, rozpoczął pracę nad rozprawą doktorską, której kontynuację przerwała wojna. Wziął udział w kampanii wrześniowej jako żołnierz 2. Dywizjonu Artylerii Konnej, trafił do niewoli niemieckiej, z której szczęśliwie udało mu się wydostać. Po powrocie do Warszawy trudnił się przez pierwsze miesiące handlem. Szybko jednak zaangażował się w działalność w strukturach państwa podziemnego. Wstąpił do Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej. Jego pierwszym zadaniem było zorganizowanie na terenach okupowanych i III Rzeszy siatki Akcji „N”, w ramach której ukazywały się w języku niemieckim publikacje (broszury i gazetki) dezinformujące Niemców. Liczne konspiracyjne wyjazdy wymagały posługiwania się dwiema fikcyjnymi tożsamościami: polskiego kolejarza albo niemieckiego  kolejarza Ostbahnu. Po skontaktowaniu się ze związanymi z polskim podziemiem działaczami w Gdańsku i Gdyni, odkrył możliwości przemytu materiałów dla rządu emigracyjnego w Londynie drogą morską.

W 1943 roku powierzono mu kolejną misję: jako kurier Komendy Głównej AK miał dotrzeć do Szwecji i przekazać tam rezydentowi polskiego rządu materiały dotyczące sytuacji w okupowanej Polsce. Udając robotnika portowego, dostał się na statek i odbył wyczerpującą kilkudziesięciogodzinną podróż w luku węglowym. Wiezione materiały miał ukryte w specjalnym kluczu, ołówku i figurce św. Antoniego. Gdy wracał, na dworcach kolejowych w kraju porozwieszane były już plakaty z listem gończym i jego podobizną. Udało mu się jednak uniknąć dekonspiracji.

Kolejnym zadaniem, jakie otrzymał, była wyprawa do Londynu. Tym razem miał przekazać informacje z kraju bezpośrednio najwyższym władzom RP na uchodźstwie i odbyć rozmowy z przedstawicielami władz angielskich, w których miał przekonywać o konieczności udzielenia Polsce pomocy. Na potrzeby tej misji przyjął konspiracyjne imię i nazwisko „Jan Nowak”, pod którymi przeszedł do historii. W Londynie spotkał się m.in. z prezydentem Władysławem Raczkiewiczem, naczelnym wodzem Kazimierzem Sosnkowskim i premierem Stanisławem Mikołajczykiem, a ze strony brytyjskiej z Ministrem Spraw Zagranicznych Anthonym Edenem oraz z premierem Winstonem Churchillem.

Do kraju wrócił drogą przez Włochy w lipcu 1944 roku i zdał szczegółową relację ze swojej misji Komendantowi Głównemu Armii Krajowej Tadeuszowi Bór-Komorowskiemu. Miesiąc później wybuchło powstanie warszawskie. Jeziorański pracował w radiostacji „Błyskawica”, nadając codzienne wiadomości z Warszawy do Londynu. We wrześniu poślubił łączniczkę, Jadwigę Wolską, pseudonim „Greta”. Po upadku powstania wyruszył z żoną w trzecią misję kurierską do Londynu, aby dostarczyć aliantom informacji o sytuacji w Polsce. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji.

W roku 1948 podjął pracę w redakcji polskiej BBC, a w 1951 został dyrektorem Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Pełnił tę funkcję do roku 1975. Radio to było dla wielu Polaków podstawowym źródłem prawdziwych informacji, nieobecnych w mediach PRL kontrolowanych przez cenzurę. Dlatego władze komunistyczne systematycznie zagłuszały nadawane audycje. Wpływ RWE na rozwój wypadków w Polsce był ogromny. Nadawane od 1954 relacje byłego wysokiego funkcjonariusza bezpieki – Józefa Światły, który zbiegł do USA, obnażyły najciemniejszą stronę rządów PRL i doprowadziły do zwolnienia wielu więźniów politycznych oraz degradacji najbardziej skompromitowanych polityków.

W roku 1956 RWE szeroko informowało o krwawym stłumieniu protestów robotniczych w Poznaniu, jednocześnie jednak hamowało gorące nastroje w kraju, by nie dopuścić do walk na wielką skalę. Radio nawoływało również o amnestię tysięcy Polaków wciąż przetrzymywanych w ZSRR. Dzięki rozgłośni miliony Polaków dowiedziały się w 1970 o masakrze robotników na wybrzeżu.
Po zakończeniu pracy w RWE wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie od 1977 działał jako jeden z dyrektorów Kongresu Polonii Amerykańskiej. Został także konsultantem Narodowej Rady Bezpieczeństwa USA, dzięki czemu miał dostęp do czterech kolejnych prezydentów amerykańskich: Jimmy’ego Cartera, Ronalda Reagana, George Busha i Billa Clintona. Wywarł dzięki temu znaczący wpływ na przyjęcie Polski do struktur NATO i Unii Europejskiej.

Jako niekwestionowany autorytet i symbol wolności słowa, uhonorowany został wieloma odznaczeniami i nagrodami, w tym najwyższym w Polsce Orderem Orła Białego oraz Prezydenckim Medalem Wolności w USA.
W sierpniu 1989 roku przyjechał po raz pierwszy po II wojnie światowej do wolnej znowu Polski. W 1995 został członkiem Rady Kuratorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, w kolejnych latach przekazując Ossolineum swoje zbiory oraz bezcenne archiwum. W 2002 roku wrócił do kraju na stałe. W 2009 w ZNiO powstał Gabinet Jana i Jadwigi Nowak-Jeziorańskich wchodzący w skład Gabinetów Świadków Historii.
Jan Nowak-Jeziorański zmarł w nocy z 20 na 21 stycznia 2005.

Porcelanowa kolumna z orłem. Prusy, przed 1790. Dar Stanisława Poniatowskiego dla brytyjskiego
ambasadora sir Charlesa Handbury Williamsa, zakupiona od jego rodziny przez Jana
Nowaka-Jeziorańskiego.

Zbiory Jana Nowaka-Jeziorańskiego

W sporządzonym w 2004 r. testamencie Jan Nowak-Jeziorański przekazał swoje archiwum i gromadzone przez całe życie zbiory Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich. Dar obejmuje bogatą kolekcję rękopisów i archiwaliów dokumentujących m.in. działalność wojenną fundatora, liczne materiały dotyczące jego wypraw kurierskich – w tym szyfrowane depesze, protokoły, konspiracyjne dokumenty – i działalności prowadzonej w ramach Akcji „N”.
Niezwykle cenne są fotografie z powstania warszawskiego, które w mikrofilmach Nowak-Jeziorański przemycił podczas ostatniej misji kurierskiej do Londynu. W skład daru wchodzą również dokumenty z jego pracy w BBC i Kongresie Polonii Amerykańskiej. Najważniejszą część archiwum stanowią materiały z okresu 23 lat sprawowania przez Nowaka-Jeziorańskiego funkcji dyrektora Rozgłośni Polskiej RWE. Są wśród nich skrypty audycji radiowych, wywiady z informatorami, tajna korespondencja, fotografie, memoranda, które pisał do wpływowych osób, osobiste wypowiedzi, komentarze i statystyki opisujące stopień zagłuszania audycji, ich recepcję przez odbiorców. Bardzo ważną część archiwum stanowią materiały dotyczące audycji z udziałem Józefa Światły oraz koordynowanej między innymi przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego tak zwanej akcji balonowej, która polegała na transportowaniu do Polski, za pomocą tysięcy balonów, broszur z informacjami o kulisach działania UB i PZPR. W przekazanych zbiorach znajduje się także zbiór korespondencji m.in. z Jerzym Giedroyciem, Zbigniewem Brzezińskim, Witoldem Gombrowiczem czy Gustawem Herling-Grudzińskim oraz archiwa osobowe, m.in. Tadeusza Żenczykowskiego. Archiwum obejmuje ponadto zbiór dyplomów i fotografii dokumentujących działalność Nowaka-Jeziorańskiego na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i jej przyjęcia do NATO. Kolejna grupa materiałów ukazuje jego życie i pracę po powrocie do Polski w 2002 r. Na dar składają się ponadto biblioteka Nowaka-Jeziorańskiego oraz jego archiwum osobiste.

Jan Nowak-Jeziorański tworząc swą kolekcję interesował się głównie tym, co związane było z polską kulturą i nauką. Jego dar wzbogacił zbiory ZNiO o liczne cenne dzieła sztuki, w tym m.in. obraz Utopiona w Bosforze z 1872 Jana Matejki, o którym Nowak-Jeziorański wspomina: „[…] jaką przyjemność mi sprawiło kupno Matejki <<Utopiona w Bosforze>>. To była podwójna przyjemność, dlatego, że w sprawę tej Turczynki, która zdradziła w haremie swojego pana na rzecz polskiego oficera, był w jakiś sposób wmieszany któryś z moich krewnych noszących nazwisko Jeziorański. […] W ogóle dla mnie każdy nabytek był wielkim przeżyciem.”

Wśród przekazanych ZNiO zbiorów znalazły się ponadto tak cenne prace, jak akwarela Józefa Czapskiego Loża z 1976, obraz Juliana Fałata Okolice Bystrej z 1917, płótno Antoniego Piotrowskiego Scena z powstania 1863 roku, z 1881, cenne grafiki, miniatury czy fotografie autorstwa jego żony, Jadwigi Nowak-Jeziorańskiej.
W skład kolekcji wchodzą ponadto cenne zbiory numizmatyczne, wśród których na szczególną uwagę zasługuje m.in. denar Bolesława Krzywoustego. Dar obejmuje również otrzymane przez Nowaka-Jeziorańskiego najwyższe odznaczenia Polski i USA (Order Orła Białego i Prezydencki Medal Wolności), mapy, nagrody, fotografie, rodzinne pamiątki oraz meble.