Człowiek żyje długo, co nie znaczy zawsze mądrze, ale też nie całkiem głupio – powiedział w jednym z wywiadów Władysław Bartoszewski.

---

Władysław Bartoszewski – więzień Auschwitz, działacz Rady Pomocy Żydom „Żegota”, skazany przez stalinowskie sądy na osiem  lat pozbawienia wolności (odsiedział ponad sześć), w 1966 roku uhonorowany Medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przez kilkanaście lat współpracownik Radia Wolna Europa, autor tak podstawowych dla polskiej historii książek jak Ten jest z ojczyzny mojej i 1859 dni Warszawy, w wolnej Polsce ambasador Rzeczypospolitej w Austrii, dwukrotnie minister spraw zagranicznych i sekretarz stanu ds. stosunków Polski z Niemcami i państwem Izrael.
Urodził się w Warszawie 19 lutego 1922 roku, w rodzinie inteligenckiej, z tradycjami niepodległościowymi. Egzamin dojrzałości złożył w Liceum Towarzystwa Wychowawczo-Oświatowego „Przyszłość” w Warszawie. We wrześniu 1939 roku został pracownikiem Polskiego Czerwonego Krzyża, zajmował się usuwaniem z ulic ciał zabitych podczas bombardowań ludzi. Rok później trafił do obozu w Auschwitz jako więzień numer 4427. Spędził w nim osiem miesięcy.

W kwietniu 1941 r., dzięki staraniom ojca oraz PCK wrócił do Warszawy, gdzie napisał relację o pobycie w obozie. Wydana w podziemiu opowieść stała się pierwszym dokumentem ujawniającym prawdę o Auschwitz. Następnie Bartoszewski przystąpił do katolickiego Frontu Odrodzenia Polski, a w 1942 r. złożył przysięgę Armii Krajowej. Współredaguje pismo AK – „Biuletyn Informacyjny”. Zaczyna działać w Radzie Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu Londyńskiego „Żegota”, pomagającej przetrwać Żydom ukrywającym się przed zagładą. W czasie powstania warszawskiego pracował w komórce łączności w radiostacji „Anna” oraz prasie konspiracyjnej.

 

---

Po zakończeniu wojny złożył broń, został dziennikarzem i podjął współpracę z Instytutem Pamięci Narodowej przy Prezydium Rady Narodowej. Opublikował wiele materiałów dotyczących okupacji w Warszawie, powstania warszawskiego i losu Żydów. W listopadzie 1946 został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa pod zarzutem szpiegostwa i spędził w więzieniu 1,5 roku.  W kwietniu 1948 wyszedł, ale rok później ponownie został aresztowany i po dwóch latach skazany na 8 lat pozbawienia wolności. Wyszedł w sierpniu 1954 roku na roczną przerwę ze względu na krytyczny stan zdrowia, a 2 marca 1955 roku został zrehabilitowany. Wrócił do działalności publicystycznej, zamieszczał artykuły na łamach „Stolicy” i „Tygodnika Powszechnego”. W 1963 roku w imieniu „Żegoty”, a trzy lata później osobiście, został uhonorowany Medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.

---

W 1963 roku w najgłębszej tajemnicy podjął współpracę z Radiem Wolna Europa, działalność, którą prawo PRL uznawało za zdradę ojczyzny. Podczas wyjazdów zagranicznych nawiązywał kontakty z politykami i publicystami w Austrii, Niemczech i Wielkiej Brytanii.  Brał udział w działaniach opozycyjnych wobec ustroju PRL, uczestniczył m.in. w kolportażu „Listu 34” i pracach Klubu Krzywego Koła, przede wszystkim jednak publikował kolejne książki. W 1967 roku wydał Warszawski pierścień śmierci 1939-1944, pracę nagrodzoną przez Fundację Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku, a w Polsce przez tygodnik „Polityka”, oraz – przygotowany wraz z Zofią Lewinówną – zbiór wspomnień i świadectwo pomocy udzielanej podczas okupacji Żydom przez Polaków Ten jest z ojczyzny mojej. Na początku lat siedemdziesiątych został członkiem Zarządu Głównego i sekretarzem generalnym polskiego Pen-Clubu. Wykładał na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a pod koniec lat siedemdziesiątych został jednym z założycieli i wykładowcą Towarzystwa Kursów Naukowych (tzw. Uniwersytetu Latającego).

---

Ta działalność spowodowała represje ze strony władz PRL, m.in. kilkuletni zakaz druku i wyjazdów zagranicznych. Agenci SB ocenili, że Bartoszewski „konsekwentnie wykorzystuje każdą możliwość do działalności antykomunistycznej”. W sierpniu 1980 roku podpisał list intelektualistów do robotników Wybrzeża, przystąpił do „Solidarności” i współtworzył Komitet Obrony Więzionych za Przekonania. W latach 1981-1982 Prezydent RP na Uchodźstwie Edward Raczyński dwukrotnie proponował mu objęcie tego urzędu, ale Bartoszewski odmówił pozostania na emigracji. W grudniu 1981 został na ponad cztery miesiące internowany w Jaworzu.

Po wypuszczeniu z obozu internowanych pracował na uczelniach w Niemczech: Monachium, Eichstatt, Augsburg i w Stanach Zjednoczonych. W 1983 roku rząd Bawarii nadał mu tytuł profesora.

Po powstaniu w Polsce w 1989 roku pierwszego niekomunistycznego rządu, kierowanego przez Tadeusza Mazowieckiego, został ambasadorem wolnej Rzeczypospolitej w Austrii (1990-1995) i członkiem Rady ds. Stosunków Polsko-Żydowskich przy Prezydencie RP Lechu Wałęsie. W 1995 roku został ministrem spraw zagranicznych; 28 kwietnia tego roku podczas uroczystej sesji obu izb niemieckiego parlamentu wygłosił przemówienie oglądane przez 20 milionów Niemców, a przez parlamentarzystów niemieckich przyjęte kilkuminutową owacją na stojąco. Został przewodniczącym Międzynarodowej Rady Państwowego Muzeum w Oświęcimiu (od 1990), członkiem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (od 2001) oraz Rady Kuratorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (od 1998). W 2007 roku premier Donald Tusk powołał go na stanowisko sekretarza stanu ds. stosunków polsko-niemieckich i polsko-żydowskich.

---

Gabinet W. i Z. Bartoszewskich

W 2003 roku Władysław Bartoszewski zadecydował o przekazaniu ZNiO  prywatnego zbioru gromadzonych przez całe życie druków i archiwaliów, dotyczących najnowszej historii Polski, są to m.in. książki i czasopisma konspiracyjne, plakaty, ulotki i zdjęcia z okresu okupacji. Władysław Bartoszewski zgromadził kilkaset druków z lat 1939-1940, w większości unikatów, nie notowanych nawet przez specjalistyczne bibliografie. Znajdują się wśród nich druki z okresu oblężenia i kapitulacji Warszawy w 1939 roku: ulotki zrzucane nad Warszawą z samolotów niemieckich czy odezwa prezydenta Stefana Starzyńskiego do ludności stolicy. Okresu późniejszego dotyczą ulotki skierowane do żołnierzy niemieckich, polskich i rosyjskich, rozporządzenia władz okupacyjnych, plakaty i afisze ilustrujące życie kulturalne w Generalnym Gubernatorstwie. Szczególnie cenne są pokwitowania odbioru pieniędzy przez osoby pochodzenia żydowskiego, którym pomagała Rada Pomocy Żydom, czyli tzw. archiwum „Felicji” – archiwum działacza „Żegoty” Maurycego Herlinga Grudzińskiego.

---

Kolekcja obejmuje ponadto archiwum prywatne profesora, dokumenty dotyczące różnych okresów jego działalności opozycyjnej oraz  wydawniczej, m.in. korespondencję z wydawnictwami, wydruki książek z odręcznymi poprawkami autora itp. Książki z osobistymi dedykacjami, ofiarowane W. Bartoszewskiemu przez najwybitniejsze postaci świata kultury, polityki i historii to kolekcja licząca wiele tomów. Gustaw Herling-Grudziński w 2000 roku następująco zadedykował prof. Bartoszewskiemu swoją książkę: „Dla mojego uporczywego kandydata na prezydenta RP, z przyjaźnią i oddaniem”. Biblioteka profesora to przede wszystkim publikacje dotyczące  historii Żydów, wspomnień ofiar holocaustu, relacji polsko-żydowskich, a także historii drugiej wojny światowej i stosunków polsko-niemieckich.

Na zbiory Gabinetu Zofii i Władysława Bartoszewskiego składają się również nagrody, medale i dyplomy związane z działalnością prof. Bartoszewskiego, m.in. Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1986), Krzyż Komandorski Orderu Wielkiego Księcia Giedymina (2002), a także Medal „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”. Ponadto nagrody: Kustosza Pamięci Narodowej, Kisiela, Stanisława Broniewskiego „Orszy”, a także wyróżnienia przyznawane osobowościom życia publicznego takie jak Super Victor czy Człowiek Roku.