» Ustawa. Statut. Historia ZNiO

Zobacz też:

Historia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

Józef Maksymilian Ossoliński, fundator i założyciel Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

Fundacja pod nazwą Zakład Narodowy im. Ossolińskich została utworzona w 1817 roku przez Józefa Maksymiliana hr. Ossolińskiego (1748-1826). Ten uczony, bibliofil, kolekcjoner, członek wielu towarzystw naukowych, prefekt cesarskiej biblioteki wiedeńskiej, po upadku Rzeczypospolitej nie uległ paraliżującej czyny rezygnacji, lecz przystąpił do budowania instytucji, która miała pomóc zniewalanemu narodowi w zachowaniu własnej tożsamości oraz zaszczepić mu wolę niepodległości. Już w kilka lat po rozbiorach powziął zamiar powołania narodowej instytucji biblioteczno-muzealnej, która przypominałaby kolejnym pokoleniom Polaków, kim byli, zanim pozbawiono ich własnego państwa.

Fundacja, zgodnie z wolą założyciela, miała składać się ze zbiorów: kolekcji książek, rękopisów, numizmatów i muzealiów, ofiarowanych przez J. M. Ossolińskiego i majątków ziemskich przeznaczonych na jej utrzymanie oraz drukarni. Zakład miał także wydawać własne pismo naukowe i opiekować się młodymi uczonymi. Na siedzibę Zakładu, po długim namyśle, wybrał Ossoliński Lwów, który po I rozbiorze Polski przypadł Austrii. W kontekście historycznym wybór ten był zrozumiały. Kongres Wiedeński w roku 1815 próbował uspokoić wzburzoną Europę. Państwa zaborcze, każde na swój sposób, podjęły próbę zjednania żywiołu polskiego poprzez ograniczone reformy ustrojowe i kulturalne. W roku 1817 cesarz Franciszek I odnowił we Lwowie Uniwersytet. Zezwolił także na utworzenie uniwersyteckiej katedry języka polskiego i literatury polskiej, której program, na polecenie cesarza, miał przygotować J. M. Ossoliński. Dla pełnej realizacji tego zadania, koniecznym było zorganizowanie placówki bibliotecznej, której zbiory mogłyby służyć przyszłym badaczom języka i literatury polskiej.

Akt fundacyjny Biblioteki – Ustanowienie familijne z 18 X 1816 r. Przesłał Ossoliński cesarzowi, ten zaś 4 czerwca 1817 r., akt ten zaaprobował. Dla potrzeb Zakładu Ossoliński zakupił we Lwowie budynki poklasztorne sióstr karmelitanek. Gmach został poddany przebudowie, dostosowującej go do funkcji, jakie miał pełnić po przeniesieniu zbiorów. Pracami tymi kierował m.in. Józef Bem, późniejszy generał i bohater węgierskiej Wiosny Ludów.

Plany Ossolińskiego sięgały daleko. Chciał, by Fundacja przez niego powołana, stała się narodową, polską instytucją naukowo-kulturalną. Zdawał sobie jednak sprawę, że instytucję taką uda mu się stworzyć pod warunkiem, iż zbiory i środki na jej utrzymanie płynąć będą od jak najliczniejszego grona ofiarodawców. Dla swej inicjatywy postanowił zdobyć poparcie polskich elit.

Układ Józefa Maksymiliana hr. Ossolińskiego z księciem Henrykiem Lubomirskim, 25 grudnia 1823 roku – Muzeum Książąt Lubomirskich

Porozumienie z księciem Henrykiem Lubomirskim

Najważniejszym krokiem w tych zabiegach był układ podpisany 25 grudnia 1823 roku z księciem Henrykiem Lubomirskim, reprezentantem wielkiego i bogatego rodu oraz znakomitym znawcą i kolekcjonerem dzieł sztuki. Układ ten dawał szansę zbudowania instytucji stabilnej ekonomicznie, o szerokim profilu gromadzenia. Zbiory zgromadzone przez rodzinę Lubomirskich składały się z bezcennych muzealiów: malarstwa, miniatur, rzeźb, broni oraz rysunków dawnych mistrzów, w tym Albrechta Dürera i Rembrandta Harmenszoona van Rijna. W zawartym porozumieniu ustalono, że część przyszłej siedziby Ossolineum zostanie przystosowana na przyjęcie kolekcji Lubomirskiego. „Część ta – głosi paragraf 3- i zawarte w niej przedmioty nosić będą na wieczne czasy imię Musaei Lubmirsciani”. Postanowiono również oddać Lubomirskim zwierzchnictwo nad Fundacją, poprzez powierzenie im dziedzicznego stanowiska Kuratora Literackiego, pod warunkiem utworzenia przez nich Majoratu – Ordynacji Przeworskiej, która dotować miała działalność powstającego Muzeum.

Ossolineum we Lwowie
1827-1946

Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie w okresie przedwojennym

J.M. Ossolińskiemu nie dane było doczekać uruchomienia Zakładu Narodowego we Lwowie. Zmarł w 1826 roku w Wiedniu.

W rok po jego śmierci, zbiory zapisane Zakładowi zostały przewiezione do Lwowa. W latach niewoli Ossolineum stało się prężnym ośrodkiem nauki i kultury. W jego murach odbywały się doroczne spotkania naukowe, urządzano wieczory literackie i koncerty. Podjęto prace edytorsko-wydawnicze, które zaowocowały m.in. reedycją Słownika języka polskiego Samuela Lindego, przyjaciela J.M. Ossolińskiego oraz rozpoczęciem ukazywania się czasopisma naukowego ZNiO.

W ossolińskiej oficynie wydawniczej, której początki wiążą się z uruchomieniem w 1829 roku drukarni, a rozkwit przypadł na lata 1918-1939, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, publikowano rozprawy z historii piśmiennictwa polskiego, podręczniki, prace krytyczne.

Dzięki zasługom i zaangażowaniu kolejnych dyrektorów: ks. Franciszka Siarczyńskiego (1827-1829), Konstantego Słotwińskiego (1831-1834), Antoniego Kłodzińskiego (1839-1849), Augusta Bielowskiego (1850-1876), Wojciecha Kętrzyńskiego (1876-1918), Ludwika Bernackiego (1918-1939), Zakład Narodowy pomnażał swoje zbiory i służył kulturze i nauce polskiej.

Wybuch II wojny światowej 1 września 1939 r. odmienił los Ossolineum, które, podobnie jak i inne placówki nauki w Polsce, okupanci poddali represjom.

31 stycznia 1940 r. Akademia Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej podjęła decyzję o przejęciu zbiorów i utworzeniu z Ossolineum Biblioteki Lwowskiej Filii AN USRR. Nowe władze przystąpiły do likwidacji Muzeum Książąt Lubomirskich, rozdzielając jego zbiory pomiędzy lwowskie muzea, pozostające pod zarządem Ukraińców.

Po wkroczeniu Niemców do Lwowa w lipcu 1941 r. Biblioteka Lwowska, Filia AN USSR przestała istnieć, a Ossolineum zostało powierzone przez Główny Wydział Nauki i Nauczania rządu Generalnego Gubernatorstwa pod zarząd kustoszowi Mieczysławowi Gębarowiczowi (1941-1946), wcześniej potajemnie zaprzysiężonemu na dyrektora ZNiO przez kuratora literackiego Andrzeja Lubomirskiego. W początkach roku 1944, z powodu zbliżającego się frontu, władze niemieckie zarządziły ewakuację zbiorów ważnych dla kultury niemieckiej. Prace te przeprowadzane były pod kierownictwem Mieczysława Gębarowicza, który wykorzystał tę sytuację dla własnych planów ewakuacji zbiorów polskich. W dwóch transportach znalazły się najcenniejsze kolekcje Ossolineum (ok. 2.300 rękopisów, ok. 2.200 dyplomów, ok. 1.800 starych druków oraz ok. 2.3oo rysunków, kolekcja Baworowskich a także monety i medale). W marcu i kwietniu 1944 r. zostały przewiezione do Krakowa, gdzie miały bezpiecznie przetrwać w piwnicach Biblioteki Jagiellońskiej, jednak w lipcu 1944 r. władze niemieckie postanowiły przewieźć je do Rzeszy. Transport został porzucony w miejscowości Adelin (obecnie Zagrodno) na Dolnym Śląsku i tu, po zakończeniu działań wojennych, odnaleźli je Polacy. W 1947 r. trafiły do Wrocławia.

Ossolineum we Wrocławiu
Początki 1947-1953

Główny budynek Ossolineum we Wrocławiu

Część pozostałej we Lwowie kolekcji została po wojnie, w l. 1946-1947 przekazana do Wrocławia jako „dar narodu ukraińskiego dla narodu polskiego”. Ze Lwowa przysłano wówczas 217.450 woluminów, w tym 7.068 rękopisów i 41.505 woluminów starych druków. Szacuje się, że ok. 70% przedwojennego zasobu Ossolineum pozostało we Lwowie. Od 1992 r. trwają negocjacje z Ukraińcami w sprawie rewindykacji. W roku 2003 nastąpił przełom w prowadzonych rozmowach, Ossolineum uzyskało możliwość pełnego dostępu do polskich kolekcji przechowywanych w Bibliotece im. V. Stefanyka, z możliwością ich kopiowania (skanowania i mikrofilmowania) oraz opracowania. Ze swej strony Ossolineum we Wrocławiu udostępniło w ten sam sposób swoje kolekcje Bibliotece im. V. Stefanyka.

Ogród przy Szewskiej

Po 1945 r. we Wrocławiu osiedliło się wielu polskich mieszkańców Lwowa, a zwłaszcza jego elit intelektualnych, dla których ossolińskie zbiory były bezcennym materiałem źródłowym. Opiekę nad przeniesioną kolekcją powierzono rektorowi Uniwersytetu Wrocławskiego Stanisławowi Kulczyńskiemu oraz Antoniemu Knotowi, ówczesnemu dyrektorowi Biblioteki Uniwersyteckiej. Obaj kierowali ulokowaniem i zabezpieczeniem ossolińskich zbiorów. Zostały one umieszczone w siedemnastowiecznym budynku poklasztornym Zakonu Szpitalnego Kawalerów Krzyżowych z Czerwoną Gwiazdą, gdzie od początku XIX w. działało męskie gimnazjum katolickie p.w. Św. Macieja. Gmach odremontowano i już w 1947 r. uruchomiono czytelnię, udostępniając część zbiorów środowisku akademickiemu. Pierwszym dyrektorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu został Antoni Knot (1947-1949), po nim stanowisko to piastował Eugeniusz Szlapak (1949-1953).

Ossolineum jako placówka Polskiej Akademii Nauk
1953-1994

W 1953 r. Zakład Narodowy im. Ossolińskich został wcielony w struktury Polskiej Akademii Nauk i podzielony na dwie odrębne placówki: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Bibliotekę PAN oraz Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN. Biblioteka Ossolineum funkcjonowała w strukturach PAN do końca 1994 r.

Przez 41 lat swojego funkcjonowania w strukturach PAN Biblioteka Ossolineum zdołała przechować tradycję lwowskiego Zakładu Narodowego, m.in. dzięki pracownikom, którzy rozpoczynali pracę jeszcze we Lwowie – jak kustosz Roman Aftanazy, autor pomnikowych „Dziejów rezydencji na Kresach II Rzeczypospolitej” – inni, często nie mający „korzeni kresowych”, zdawali sobie w pełni sprawę z wagi historii tej placówki. Nie bez znaczenia był tu także fakt, że w swoich murach wrocławskie Ossolineum chroniło najcenniejsze polskie rękopisy z depozytem „Pana Tadeusza”. Podjęto także wówczas wysiłek odtworzenia, praktycznie nieistniejącego (zbiory pozostały we Lwowie) – Działu Czasopism.

Przez cały ten okres gromadzono zbiory książkowe, manuskrypty, czasopisma, mapy, stare druki, opracowywano zbiory i udostępniano w obiegu naukowym. W latach 1980-1989, dzięki zaangażowaniu pracowników Ossolineum, zgromadzono unikalną kolekcję druków bezdebitowych, dokumentujących ruch „Solidarnościowy”. Na koniec 1994 r. zbiory Biblioteki Ossolineum liczyły ogółem 1.411.000 jednostek.

Restytucja Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
5 stycznia 1995

W 1990 r. dyrektorem Ossolineum, wówczas jeszcze placówki PAN, został dr Adolf Juzwenko, który, wspierany przez ówczesną Radę Naukową oraz reaktywowane w 1989 r. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, podjął starania o restytucję Fundacji. Wysiłki te zostały uwieńczone sukcesem 5 stycznia 1995 r., kiedy Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o „fundacji – Zakład Narodowy im. Ossolińskich” (Dz.U.1995 nr 23 poz.121). Z mocy ustawy patronat nad Zakładem objął Prezydent RP, a bezpośredni nadzór pełni Rada Kuratorów, składająca się z trzynastu osób. Dyrektorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich po restytucji został wybrany dr Adolf Juzwenko. Statut Fundacji – Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

ul. Koszarowa - Jeden z budynków Ossolineum

ul. Sołtysowicka – Jeden z budynków Ossolineum

Ustawa o ZNiO z 1995 r. umożliwia także proces odtworzenia Muzeum Książąt Lubomirskich (obecnie oddziału ZNiO pod nazwą Muzeum Książąt Lubomirskich, w skład którego wchodzą dwa gabinety: Grafiki i Numizmatyczno-Sfragistyczny). Trwają starania o rewindykację cennych kolekcji tego Muzeum, rozproszonych w wyniku II wojny światowej, w tym zespołu rysunków Dürera.

Od 1990 r. Ossolineum odzyskuje dawny blask i pozycję liczącej się w kraju placówki naukowej i kulturalnej. Stale wzbogacają się jego zbiory, w w tym o cenne dary i kolekcje (m.in. mapy śląskie od dr. Tomasza Niewodniczańskiego, medale i monety od Stanisława Garczyńskiego; cenne archiwa Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Tadeusza Żenczykowskiego, Władysława Bartoszewskiego).

Ossolińskie zbiory liczą obecnie ok. 1.800.000 jednostek, pośród których znajdują się druki zwarte, czasopisma, rękopisy, dokumenty, stare druki, rysunki, ryciny, obrazy, ekslibrisy, medale, monety, pieczęcie, mapy i plany, plakaty, broszury, afisze, zbiory mikroformowe.

Co roku Ossolineum przygotowuje kilka dużych wystaw, wykorzystując swoje cenne zbiory. Na spotkaniach i wieczorach autorskich występują znani uczeni, pisarze, artyści. Odbywają się koncerty i przedstawienia teatralne.

Ossolineum - Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Ustawa. Statut. Historia ZNiO