Przykłady obiektów ze zbiorów Działu Kartografii

Mapa Rzeczypospolitej Nicolasa Sansona, wyd. A.-H. Jaillot Paryż 1675

W zakresie podstawowego profilu Działu Kartografii kontynuuje tradycje zbioru narodowego, gromadząc przede wszystkim dzieła kartograficzne obrazujące obecne i historyczne polskie terytoria. Są to zatem mapy i atlasy dotyczące zarówno przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, jak też ziem zachodnich i północnych leżących aktualnie w granicach Polski. W ramach tak zakreślonego obszaru wiele uwagi poświęca się, ze względu na lokalizację biblioteki, ujęciom Śląska. Przedmiot zainteresowania stanowią ponadto ziemie ościenne, wykazujące liczne związki z polskimi dziejami. Położone dalej kraje Europy i świata traktuje się selektywnie, w związku z czym do zbiorów trafiają wybrane, ciekawsze bądź charakterystyczne, opracowania kartograficzne.

Gromadzeniu podlegają mapy, atlasy i plany miast bez względu na technikę wykonania (druki, rękopisy) i czas powstania. Najstarszy obiekt pochodzi z 1486 r. i jest nim egzemplarz wydanej w Ulm Geografii Klaudiusza Ptolemeusza, najnowsze zaś pozycje są reprezentowane przez bieżące wydawnictwa. W opisanych granicach chronologicznych mieszczą się nie tylko mapy i atlasy ogólnogeograficzne, ale i tematyczne, zwłaszcza takie, które odzwierciedlają humanistyczny charakter zbiorów, np. historyczne, polityczne itp.

Między innymi wskutek tworzenia po 1945 r. kolekcji od podstaw i późnego powołania do życia odrębnego działu kartografii, jednostki starsze, sprzed XIX w., stanowią zdecydowaną mniejszość. Ta przewaga obiektów z XIX-XX w. stanowi ważną cechę ossolińskich zbiorów. I tak, mapy sprzed XIX w. (luźne i w atlasach sztucznych) liczą ok. 1000 tytułów, podobnie rzecz się ma z atlasami – na łączną liczbę przeszło 700 tylko nieco ponad 40 pochodzi z czasów do schyłku XVIII w. W pewnym stopniu jednak dane te są także odbiciem rzeczywistych proporcji w przyroście produkcji kartograficznej w czasach nowożytnych. Przechowywane w Ossolineum obiekty wykazują przy tym istotne walory naukowo-badawcze.

Wśród zgromadzonych w dziale obiektów można przykładowo wydzielić kilka zespołów, reprezentatywnych dla całości zbiorów.

Mapy Polski

Zespół ten obejmuje luźne i atlasowe opracowania kartograficzne obrazujące ziemie polskie przed unią lubelską, następnie Rzeczpospolitą w XVII-XVIII w. aż po rozbiory, epokę zaborów, II Rzeczpospolitą i czasy najnowsze. W ramach dawnej kartografii, z okresu do końca XVIII stulecia, warte wyliczenia są nazwiska takich twórców lub wydawców map generalnych Polski, jak: A. Ortelius, G. Mercator, N. Sanson, G. Delisle, E. Bowen, J. Covens i C. Mortier, W. Faden, J.B. Homann i jego spadkobiercy, M. Seutter, T.P. von Pfau, J.J. Kanter, G.A. Rizzi-Zannoni i in., a w odniesieniu do map partykularnych: T. Makowski, J. Freudenhammer czy G. le Vasseur de Beauplan. Oprócz dzieł drukowanych należy pamiętać o ciekawych pozycjach rękopiśmiennych, takich jak zebrane w postaci atlasu sztucznego mapy z lat 1773-1777, dokumentujące delimitacje po pierwszym rozbiorze, jak również wojskowe mapy znanego kartografa D.F. Sotzmanna, przedstawiające rozmieszczenie pruskich garnizonów przy północnych i zachodnich granicach Rzeczypospolitej w okresie między pierwszym i drugim rozbiorem, czy arkusze mapy F.W.C. von Schmettaua i C.F. Wiebekinga z lat 1767-1787 obejmujące obszar tzw. Okręgu Noteckiego oraz wycinki z Prus Wschodnich i Pomorza Zachodniego. Natomiast jedno z cenniejszych dokonań XIX w. to wydana drukiem wieloarkuszowa Topograficzna Karta Królestwa Polskiego Kwatermistrzostwa Generalnego z lat 1822-1843. Istotną pozycją jest także sporządzona w Paryżu w 1852 r. mapa W. Chrzanowskiego, prezentująca terytorium Polski przedrozbiorowej. Poważną wartością naukową charakteryzuje się grupa map kongresowego Królestwa Polskiego, ilustrujących zagadnienia administracyjne, ludnościowe, gospodarcze i komunikacyjne. Dla okresu międzywojennego na uwagę zasługują mapy tematyczne poświęcone problematyce zarówno politycznej czy gospodarczej – w tym ukazujące sieć kolejową i drogową – jak i etnicznej.

Mapy Śląska i Galicji

Mapa Śląska Abrahama Orteliusa, przeróbka opracowania kartograficznego M. Helwiga Antwerpia 1603

Opracowania tych obszarów sprzed 1945 r. należą do szczególnego rodzaju poloników w kontekście profilu gromadzenia Działu. Warto podkreślić, że jeśli chodzi o Śląsk, zbiory kartograficzne Ossolineum zaliczają się do największych i najciekawszych w Polsce. W skład omawianego zespołu wchodzą setki dawnych map całego regionu oraz poszczególnych księstw i hrabstwa kłodzkiego, a wśród ich autorów pojawiają się S. Münster, M. Helwig, J. Scultetus, F. Kühn oraz wielu znanych zachodnioeuropejskich kartografów i edytorów, spod których ręki wyszły liczne przeróbki. XIX stulecie dobrze reprezentuje znaczący zespół map, które opuściły zakład kartograficzny K. Flemminga w Głogowie, największą wówczas oficynę na Śląsku i jedną z największych prywatnych firm tej branży w Europie. W gronie silesiaków nie wolno również zapomnieć o planach miast. Oprócz oryginałów istotną funkcję jako materiał badawczy pełnią tu reprodukcje planów ze Staatsbibliothek zu Berlin, zachowujące oryginalną skalę i inne techniczne walory berlińskich egzemplarzy. Z kolei wśród zdjęć Galicji godna wyeksponowania jest m.in. wielka, rękopiśmienna mapa J. Liesganiga, wykonana po pierwszym rozbiorze, jak też jej drukowana redukcja w wydaniach z 1790 i 1824 r. W grupie późniejszych map galicyjskich zainteresowanie może budzić choćby wieloarkuszowe zdjęcie C. Kummerera z lat 1855-1863 czy ścienna mapa fizyczna S. Majerskiego z 1895 r.

Mapy topograficzne

Wartościowym materiałem źródłowym jest kilka tysięcy arkuszy map topograficznych z XIX i XX w., sporządzonych najczęściej przez wojskowe służby kartograficzne poszczególnych państw. Z najważniejszych obcych należy wymienić: pruskie Messtischblätter w skali 1:25 000, Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 czy Topographische Übersichtskarte des Deutschen Reiches 1:200 000, austriackie Militär-Aufnahmssektionen 1:25 000 i Österreichisch-Ungarische Spezialkarte 1:75 000, zdjęcie topograficzne Rosji europejskiej, tzw. trzywiorstówkę 1:126 000. Dział dysponuje też polskimi mapami Wojskowego Instytutu Geograficznego, wykonanymi w dwudziestoleciu międzywojennym. Są to: mapa szczegółowa w skali 1:25 000, taktyczna 1:100 000 i operacyjna 1:300 000. Warto podkreślić, że zgromadzone sekcje umożliwiają pokrycie zdecydowanej większości ziem polskich, a jeśli chodzi o Śląsk, posiadane arkusze Karte des Deutschen Reiches zapewniają to w 100%.

Atlasy

Najstarszym dziełem z tego zespołu jest ulmska edycja geografii Klaudiusza Ptolemeusza z 1486 r., zatytułowana Cosmographia. Do wartych zauważenia cymeliów zaliczyć wypada również trzy wydania atlasu A. Orteliusa pt. Theatrum Orbis Terrarium z lat 1573, 1579 i 1603. Rzadkość stanowi atlas weneckiego kartografa F.G. Camocia z 1574 r. i holenderski atlas morski J.A. Coloma z lat 1642-1646. Oprócz wymienionego dzieła Orteliusa dawną kartografię niderlandzką reprezentuje sześciotomowe Theatrum… amsterdamskiej oficyny Blaeu’ów (1649-1655). Nie brak też dzieł z innych krajów, związanych ze znanymi kartografami, by wyszczególnić chociażby atlas N. Sansona w edycji A.-H. Jaillota z 1692 r., atlas fortyfikacji N. de Fera z lat 1695-1696, dzieła norymberskiej firmy J.B. Homanna (w tym znakomity Atlas Silesiak z 1752 r.) czy Atlas Novum M. Seuttera z Augsburga (1736 r.). Do ważnych prac z XVIII stulecia należy także francuski atlas Chin z 1737 r. autorstwa J.B.B. d’Anville’a, Atlas Historique H.A. Châtelaina z tekstem N. Gueudeville’a (1708-1732) oraz austriacki czterotomowy Schauplatz der fünf Theile der Welt F.J.J. von Reilly’ego z lat 1789-1791, pomyślany jako kartograficzne uzupełnienie obszernego opisu świata A.F. Büschinga. Wśród pozycji XIX-wiecznych można wyróżnić opracowania J. Perthesa, A. Stielera, R. Andreego, C. Dierckego, E. Gaeblera i in. W zbiorach Ossolineum, oprócz ogólnogeograficznych, znajdują się też atlasy historyczne, np. Lesage’a (E. Las Cases), G. Droysena, K. Sprunera, C.E. Rhodego, J. Lelewela, a także polityczne, gospodarcze, kolejowe, wyznaniowe, etniczne i in. Spośród publikacji po 1945 r. warto zwrócić uwagę na Księgę świata z 1996 r., wielki atlas naszego globu zredagowany przy pomocy techniki komputerowej i bogato ilustrowany zdjęciami satelitarnymi. Odnotować też można Atlas historyczny miast polskich, którego kolejne tomy poświęcono różnym miastom Śląska i dawnych Prus Królewskich.