Dzienniki XIX w. w zbiorach Ossolineum

Chcąc przybliżyć zbiory warto zaprezentować wybrane najstarsze dzienniki przechowywane w Ossolineum jakie wychodziły w Polsce. Do najcenniejszych należy „Gazeta Warszawska” (sygn. 4.813), która była pierwszym publikowanym regularnie dziennikiem. Ukazywała się w latach 1794 do 1939, na końcowym etapie już pod zmienionym tytułem. Przez cały 144 letni okres swego istnienia łączona ze środowiskiem konserwatywnym, miała zaledwie 3 letni okres przerwy wydawniczej. Rozwiązana w 1916 r., wznowiła działalność w 1918 jako organ Narodowej Demokracji – od 1925 r. funkcjonowała pod wieloma nazwami: po połączeniu z „Gazetą Poranną Dwa Grosze” wychodziła pod tytułem „Gazeta Poranna Warszawska”. Zakazana przez władze sanacyjne za skrajnie prawicowe poglądy w 1935 r., ukazywała się pod tytułem „Warszawski Dziennik Narodowy” do 1939 r. Niestety nie mamy kompletu, lwowska sygnatura jest niekompletna, po wojnie rozpoczęto gromadzenie tytułu na drugiej sygnaturze, w efekcie Ossolineum posiada dwa dekomplety.

Równie ciekawym długowiecznym tytułem jest „Gazeta Lwowska” pod red. Franciszka Krettera, wychodziła ona w latach 1811-1939, ukazywała się nieprzerwanie przez 128 lat. Ze Lwowa dotarł tylko dodatek do nr 119 z 1919 przechowywany na sygn. 151.137. Po wojnie rozpoczęto gromadzenie tytułu na nowej sygnaturze. Dzięki wysiłkowi powojennych bibliotekarzy na sygn. 295.439 mamy drugi, nieco niekompletny zasób gromadzony we Wrocławiu. Gazeta do 1918 była organem prasowym władz zaboru austriackiego i początkowo ograniczała się do publikowania ogłoszeń urzędowych, z czasem zamieszczała wiadomości krajowe i zagraniczne oraz felietony, a od 1874 publikowała stały dodatek miesięczny Przewodnik Naukowy i Literacki poświęcony literaturze, historii, geografii, etnografii i ekonomii.

Kolejnym tytułem o długiej historii, bo 118 letniej, jest gromadzony po wojnie, „Kurjer Warszawski : dziennik informacyjno-polityczny” (sygn. 297.234). Wydawany w Warszawie w latach 1821 – 1939, założony przez Brunona Kicińskiego. Była to pierwsza gazeta drukująca lokalne wiadomości dla mieszkańców stolicy, czasopismo zupełnie nowego rodzaju jak na owe czasy, a mianowicie tania i przeznaczona dla szerokiego grona odbiorców bulwarówka.

 

Czasopisma powstania listopadowego

Wśród czasopism XIX w. gromadzonych w zbiorach Ossolineum na szczególna uwagę zasługują wydawnictwa z okresu powstań narodowych. Posiadamy „Polaka Sumiennego: pismo czasowe” (sygn. 295.542), który ukazał się już w kilka dni po wybuchu powstania listopadowego. Pierwszy numer wyszedł 2 grudnia 1830. Czasopismo wydawane było przez Brunona Kicińskiego pod red. Feliksa Saniewskiego w Warszawie, miało za zadanie wywierać wpływ na opinię publiczną w duchu wspierającym politykę Chłopickiego.
Innym interesującym tytułem jest „Patriota : pismo codzienne treści politycznej” (sygn. 124.574), pod. redakcją Ksawerego Bronikowskiego, wydawane w Warszawie. Ono również było jednym z pierwszych jakie ukazały się po wybuchu powstania, już 30 list. 1830 wyszedł pierwszy numer, a w nim w przeciwieństwie do poprzedniego tytułu podjęto się delikatnej krytyki działań Chłopickiego.
Warto zaprezentować komplet pisma będącego ostatnią próbę wydawniczą w dziedzinie niezależnej prasy powstania, „Gazetę Narodową” (sygn. 4.809). Czasopismo ukazywało się w Zakroczymiu. W okresie od 11 do 20 września 1831 wyszło 10 numerów. Z polecenia władz sejmowych redagował ją Ksawery Godebski.

 

 

Czasopisma Wielkiej Emigracji

Po upadku powstania listopadowego emigranci prawie natychmiast podjęli działalność wydawniczą, kontynuując nią walkę rozpoczęta w ojczyźnie. Trzon prasy stanowiły czasopisma związane z ważniejszymi organizacjami politycznymi lub wybitnymi osobistościami. W okresie 1832-1863 wychodziło na emigracji ok. 120 tyt., w większości są to czasopisma ukazujące we Francji. W zbiorach znajdują się liczne na lwowskich sygnaturach, ale i w powojennym Wrocławiu udało się nabyć wiele zatrzymanych we Lwowie tytułów.

Do najwybitniejszych czasopism tej kolekcji należy zaliczyć „Kronikę Emigracji Polskiej” (sygn. 52.415), pod. red. Karola Sienkiewicz, drukowaną w drukarni Pinarda w Paryżu w latach 1834-1839 oraz broniące zasad i polityki Towarzystwa Demokratycznego czasopismo „Demokrata Polski : pismo polemiczne” (sygn. 44.933) redagowane pod kierunkiem Kazimierza Tomkiewicza w Poitiers w latach 1838-1862. „Demokrata” ukazujący się z niewielkimi przerwami przez ćwierć wieku był najdłużej wychodzącym pismem wśród wydawnictw emigracyjnych tego okresu. Warto też przedstawić konserwatywny „Trzeci Maj” (sygn. 292.421) będący półoficjalnym organem Hotelu Lambert, wydawany w Paryżu w l. 1840-1848 przez Janusza Woronicza, pod redakcją Ludwika Orpiszewskiego.

Warte uwagi jest pismo „Pielgrzym Polski” (sygn. 63.819). Wydawane w Paryżu czasopismo polityczne poświęcone literaturze narodowej i polityce pod red. Eustachego Januszkiewicza, miało charakter wydawnictwa informacyjno-kronikarskiego. W 1833 r. z pismem współpracował Adam Mickiewicz. Pod jego wpływem „Pielgrzym” z pisma dość obiektywnego przekształcił się w stojący na wysokim poziomie organ reprezentujący poglądy poety. Ukazało się ono w formie 24 nienumerowanych broszur, poszczególne zeszyty noszą jako tytuł nazwiska wielkich Polaków, od Kochanowskiego przez Skargę do Kościuszki.

Z nieco późniejszego okresu posiadamy „Trybunę Ludów” (La Tribune des Peuples) pod red. Adama Mickiewicza, był to międzynarodowy dziennik polityczny, głoszący idee Wiosny Ludów. Wyszedł w Paryż w 1849, ukazało się 158 zeszytów (sygn. 58.850)
Czasopisma tego okresu miały skromną szatę graficzną, drukowane były na mocnym papierze, w celu wykorzystanie powierzchni często małą czcionką, ilustracje sztychowe występowały wyjątkowo rzadko. Część nakładów czasopism drukowana była na bardzo cienkim papierze dla łatwiejszego ich ukrycia. Koszty wydawania, a więc i prenumeraty były wysokie.

Ciekawostką jest „Korrespondent Emigracji Polskiej” (sygn. 60.630) wydawany w Paryżu w latach 1838-1839, redagowany przez Józefa Petrykowskiego. Pismo to nie miało wielkiego zbytu, na pierwsze numery redakcji udało się znaleźć odbiorców na zaledwie 41 egzemplarzy. Ukazały się zaledwie 3 numery, w zbiorach Ossolineum znajduje się komplet wydawniczy.

 

 

Czasopisma powstania styczniowego w Ossolineum

W okresie poprzedzającym powstanie styczniowe zaczęła pojawiać się prasa konspiracyjna. Pierwszym tytułem była „Strażnica” (sygn. 295.753), która wyszła w sierpniu 1861 roku w Warszawie. Ukazywała się do maja 1863. Założona przez Koło Sybiraków, a jej redakcją zajął się Agaton Giller. Pojawiają się w tym okresie także tytuły przeznaczone dla specjalnych grup odbiorców, np. dla duchowieństwa „Głos Kapłana Polskiego” (sygn. 295.745), pod red. Karola Mikoszewskiego, drukowane w drukarni tajnej, wydawane w Warszawie w latach 1862-1864. Dla rzemieślników i robotników wychodził „Prawdziwy Patriota” (sygn. 295.747) pismo ukazywało się w 1862, mamy całość wydawniczą. Na egzemplarzach podany jest symboliczny adres wyd.: Kantor główny w drukarni Niezależnéj. Ciekawy jest „Przegląd Rzeczy Polskich” (sygn. 50.276) wydawany przez Seweryna Elżanowskiego w Paryżu w latach 1857-1863, zamknięte w przededniu powstania styczniowego. Pismo śledzące wydarzenia w kraju, głoszące hasła wyzwoleńcze, opowiadające się za walka zbrojną.

Jednym z pierwszych pism powstańczych jest „Partyzant” (sygn. 80.356) wyd. w Warszawie (1863 nr 1 z 21 stycz.) z inicjatywy Władysława Anczyca. Pisemko starało się mobilizować chłopów i rzemieślników do oporu przeciwko zaborcy; jedyny numer ukazał się w przededniu wybuchu powstania. W maju 1863 powstał w Warszawie „Dziennik Narodowy” (sygn. 80.354): wydawany z upoważnienia Rządu Narodowego. Ukazało się zaledwie osiem numerów, nr 1 (10 maja) – nr 8 (30 sierpnia) 1863 – mamy komplet. Pismo przeznaczone było przede wszystkim dla czytelników spoza Warszawy, poświęcało szczególnie dużo uwagi sytuacji międzynarodowej i wiązało duże nadzieje z interwencją dyplomatyczną mocarstw zachodnich. Dużą popularnością cieszyły się „Wiadomości z Pola Bitwy” (sygn. 295.757), Warszawa 1863 (ukazało się 15 n-rów, brakuje nam trzech) pod red. Agatona Gillera. Czasopismo donosiło o bieżących wydarzeniach, często jednak przesadnie ukazując zwycięskie walki oddziałów powstańczych, publikowane w nim były informacje o poległych powstańcach.

 

Czasopisma polonijne w zbiorach Ossolineum

Ossolineum posiada bogatą kolekcję ponad 1800 tytułów czasopism polonijnych. Współcześnie są to czasopisma przekazywane w darze. Środowiska emigracyjne chętnie okazują pomoc w tym zakresie, współpraca z instytucjami w Polsce i za granicą pozwala na uzupełnianie zbiorów, często także materiały te pozyskiwane są w ramach wymiany międzybibliotecznej.

Gromadzone są tytuły z najodleglejszych zakątków świata, w tym komplet wydawniczy „Echa Dalekiego Wschodu: dwutygodnika narodowego poświęconego sprawom polskim na dalekim wschodzie” (sygn. 294.180) pod. red. Wieńczysława Piotrowskiego. Ukazywało się w Tokio w latach 1921-1922. Było pierwszym polskim czasopismem w Japonii – powstało 15 września 1921 roku. Zamiarem założyciela i wydawcy oraz redaktora naczelnego, było tworzenie periodyku, który wychodziłby w cyklu dwutygodniowym. Plany te okazały się jednak niemożliwe do realizacji, przyczyną była nieznajomość polskiego języka wśród drukarzy japońskich, co utrudniało ogromnie prace. W efekcie było miesięcznikiem. Pismo powstało z inicjatywy Polskiego Komitetu Ratunkowego Dzieci Dalekiego Wschodu, patronowało poszukiwaniom dzieci polskich wygnańców oraz szukało możliwości przewiezienia z Syberii kilkusetosobowej grupy polskich sierot.

Jesteśmy w posiadaniu kolekcji czasopism wydawanych podczas drogi jaką przemierzali Polacy opuszczający ZSSR z wojskiem Andersa. Najlepszym przykładem jest czasopismo „Orzeł Biały”. Powstało w 1941 roku w Buzułuku, a następne miejsca wydania to Teheran, Bagdad, Petah Tikwa w Palestynie, a potem już Neapol, Rzym, Bruksela i Londyn. Za Armią Andersa podążali cywile, w tym tysiące dzieci. Mamy w zbiorach dowody ich aktywności. Dzieci uczące się w organizowanych na bieżąco szkołach również wydawały czasopisma, np. „My : czasopismo młodzieży szkolnej” wydawane z pomocą Delegatury Urzędu Oświaty i Spraw Szkolnych w l. 1943-1945 (sygn. 988.163), było wynikiem pracy nauczycieli i młodzieży na trasie Isfahan- Zouk-Mikaël w Libanie.

 

Godne uwagi jest czasopismo „Głos Polski: biuletyn Komitetu Polskiego w Dachau”, ukazało się 6 numerów w maju 1945. Pierwszy numer pisma ukazał się cztery dni po wyzwoleniu obozu koncentracyjnego w Dachau. Posiadany komplet to egzemplarze niezwykłe ze względu na oprawę wykonaną z materiału z oryginalnego „pasiaka” z trójkątem z literą „P” na czerwonym tle (sygn. 988.930).

 

Czasopisma konspiracyjne z okresu II wojny światowej

Okres II wojny światowej reprezentowany w zbiorach jest przez konspiracyjną prasę informacyjną zamieszczającą wiadomości radiowe jak: „Serwis: Agencja Prasowo-Informacyjna APIS” (sygn. 985.988) wydawane przez Departament Informacji Rządu Polskiego na Uchodźstwie Delegatura na Kraj. wychodziło w Warszawa w okresie 1942-1944 czy pismo polityczno-informacyjne „S. Strzelec” (sygn. 980.682) wydawane Warszawa w latach 1942-1944 przez jedną z najbardziej dynamicznych grup Obozu Polski Walczącej – gazetka ta uznawana jest za jedno z najżywiej redagowanych pism konspiracyjnych. Wspomnieć należy również o prasie dla kobiet tego okresu. W zbiorach Ossolineum znajduje się wydawana w Warszawie przez Armię Krajową w latach 1943-1944 „Służba Kobiet” (sygn. 988.814)) i „Żywia” (sygn.980.686 ) ukazujące się w Warszawie w l. 1942-1944 pismo Ludowego Związku Kobiet, poruszające problematykę roli kobiety w walce z okupantem. Na uwagę zasługuje grupa czasopism wydawanych przez okupanta w języku polskim, prasa gadzinowa „Nowy Kurier Warszawski, Krakauer Zeitung czy Lvivski Visti”.

 

Czasopisma bezdebitowe

Niesłabnącym zainteresowaniem Czytelników cieszą się czasopisma bezdebitowe, które od chwili pojawienia się, z wielkim zaangażowaniem zdobywane i gromadzone były w Ossolineum. Zasadniczą część drugoobiegowej kolekcji stanowią wydawnictwa wrocławskie. Do ciekawszych należą: „Solidarność Walcząca” (sygn. 986.818) wrocławskie pismo z lat 1982-1994 wydawane przez Solidarność Podziemną Dolny Śląsk, czy „Solidarność Dolnośląska” (sygn. 986.809) wydawana przez Międzyzakładowy Komitet Założycielski Niezależnego Samorządowego Związku Zawodowego ”Solidarność” we Wrocławiu w l. 1980-1985. Na uwagę zasługują również publikacje ogólnopolskie, takie jak wydawane w latach 1977-1983 przez Komitet Samoobrony Społecznej KOR niezależne pismo polityczno-społeczne „Głos” (sygn. 986.282) czy „Spotkania” (sygn. 986.864) niezależne pismo młodych katolików ukazujące się w Lublinie w latach 1977-1987.