Pierwodruk Dziadów Części III A.Mickiewicza, Paryż 1832

Ważną częścią kolekcji ossolińskiej są druki XIX i XX w., pochodzące ze zbiorów bibliotecznych dawnego lwowskiego Ossolineum. W wyniku podziału dokonanego w l. 1946-1947 do Polski przekazano ok.157.000 wol. druków zwartych, co stanowiło około 39% lwowskiego zasobu zinwentaryzowanego do 1945 r., lub – przyjmując rok 1938 za datę graniczną – 51% zinwentaryzowanego zasobu. Należy równocześnie odnotować, że w 1945 r. w Bibliotece Ossolineum we Lwowie pozostało jeszcze około 500.000 wol. druków niezinwentaryzowanych. Dziś ten fragment lwowskiego zbioru stanowi część Narodowego Zasobu Bibliotecznego i wchodzi w skład podstawowego korpusu piśmiennictwa polskiego i polonijnego XIX w., niezbędnego do prowadzenia badań nad dziejami narodu, państwa i ojczystej kultury. Obejmuje on przede wszystkim teksty literackie, monografie i opracowania naukowe, materiały źródłowe do dziejów kultury oraz historii politycznej i gospodarczej Polski, a także dawne wydawnictwa encyklopedyczne i słownikowe, edycje zbiorów źródeł, prace przyczynkarskie i liczne varia – z zakresu będącego przedmiotem zainteresowania nauk humanistycznych i społecznych.

W latach PRL-u do zbiorów trafiała przede wszystkim bieżąca produkcja wydawnicza z dziedzin objętych profilem gromadzenia, jednak w obszarze zainteresowania Biblioteki Ossolineum pozostawały również wydania oficyn polonijnych na Zachodzie – m.in.: Instytutu Literackiego i Editions Spotkania w Paryżu oraz Aneksu, Pulsu, Polonii Book Fund Ltd., Polskiej Fundacji Kulturalnej, „Kontry”, Veritasu, Orbisu w Londynie, nieposiadające tzw. debitu komunikacyjnego. Gromadzono je za cichym przyzwoleniem, a niekiedy i wbrew zakazom ówczesnych władz i oficjalnie udostępniano tylko w wyjątkowych przypadkach, na specjalne zezwolenie dyrekcji i pod nadzorem, jako tzw. prohibita.

Dziś podstawę gromadzenia kolekcji bibliotecznej stanowią druki zakupione na rynku księgarskim. W latach 1989-2003 zasoby Książnicy powiększyły się o 111.785 tytułów, z czego 28% to dary osób prywatnych i gratisy przysyłane przez niektórych wydawców. W latach 2004-2018 wartości wynosiły odpowiednio 196.596 oraz 19%. Szczególnie cenne donacje otrzymaliśmy od prof. Władysława Bartoszewskiego – m.in. księgozbiór z cenną kolekcją warszawskich druków konspiracyjnych z okresu okupacji hitlerowskiej, Aleksandra Okrucińskiego – zbiór literatury fantastyczno-naukowej i fantasy, Halszki Vincenzowej – polonika z niemieckiego obszaru językowego czy Mikołaja Ossolińskiego – opracowania autorów niemieckich dotyczące stosunków między naszymi narodami i państwami. Wśród podarowanych egzemplarzy na uwagę zasługuje również kolekcja poetów Tymoteusza Karpowicza czy wrocławianina Tadeusza Różewicza, a także księgozbiór powstańców warszawskich, Marii i Kazimierza Leskich. W tym czasie, właśnie dzięki darom, znacznie wzbogaciła się ossolińska kolekcja druków konspiracyjnych i wydań tzw. II obiegu z lat 1981-1989.

Księgozbiór XIX – XXI w., przechowywany w Książnicy Zakładu, jest zasobny w dzieła rzadkie i cenne, m.in.: pierwodruki utworów Krasińskiego, Mickiewicza, Norwida, Słowackiego, książki z dedykacjami rękopiśmiennymi, lwowiana, druki konspiracyjne i ulotne, niskonakładowe wydania ilustrowane, rzadkie monografie naukowe oraz druki bibliofilskie. Z tej części zbioru wywodzą się najwartościowsze, najcenniejsze i najpiękniejsze książki wśród druków nowych, tzw. cymelia, prezentowane tu w skromnym wyborze, np.:

1. Miniaturowa (2x3cm), pamiątkowa edycja Poezji Adama Mickiewicza w mosiężnym futerale z wprawionym szkłem powiększającym – breloczek. Nakład M. Szolca (druk P. Laskauera i W. Babickiego) z okazji obchodów jubileuszu 100 rocznicy urodzin i odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie w 1898 r. Sygn. 251.841 cym.
2. Tom IV Poezji Adama Mickiewicza, pierwodruk Dziadów – Części III, wydany nakładem autora w 2000 egz. w Paryżu (druk u A. Pinarda ukończono w listopadzie 1832 r). Za pośrednictwem księgarza Heideliffa część nakładu Dziadów – Części III tajnymi drogami przemycono do kraju jeszcze przed skierowaniem dzieła do oficjalnego obiegu. W sprzedaży w Paryżu dopiero od stycznia 1833 r. Sygn. 314.649 cym.
3. Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812, we dwunastu księgach, wierszem, przez Adama Mickiewicza. Tom 1-2. Wydanie Alexandra Jełowickiego […]. Paryż 1834 (W Typografji A. Pinard […]). Pierwodruk w nakł. 3000 egzemplarzy; ten oprawny w skórę, ze złoceniami. Pan Tadeusz różnymi drogami trafiał do kraju, głównie przez Kraków. Ze źródeł historycznych wynika, że rezydenci trzech „opiekuńczych” dworów w Rzeczypospolitej Krakowskiej starali się przeszkodzić w rozpowszechnianiu dzieła, w końcu prezes Komitetu cenzury, ks. Walczyński oświadczył, że: „Komitet cenzury ma tylko powierzone sobie księgarnie, czytelnie i drukarnie publiczne; co się zaś w prywatnych domach dzieje, wchodzić w to nie ma prawa. Na ostatek JWW Rezydenci trzech opiekuńczych dworów raczą i to rozważyć, że jeśli dzieła jakie szkodliwe przychodzą do Krakowa, tedy pewnie nie dzieje się to drogą napowietrzną, ale przez Polskę, Austrię lub Prusy; tam jest przeto źródło złego, które stąd się dzieje; temu zaś powinni zaradzić sami rezydenci.” Sygn. 82.115 cym.
4. Luksusowe, polsko-angielsko-francuskie, pierwsze ilustrowane wydanie Konrada Wallenroda i Grażyny Adama Mickiewicza, wykonane „pracą, nakładem i staraniem” Jana Tysiewicza (właść. Władysława Niewiarowicza) w Paryżu w 1851 r. Egzemplarz unikalny, z drzeworytami własnoręcznie kolorowanymi przez Tysiewicza, oprawiony w skórę przez paryskiego artystę introligatora Gruela. Sygn.47.176 cym.
5. Do Matki Polki. Wiersz Adama Mickiewicza. Tajny druk ossoliński bez miejsca wydania, z fikcyjną datą: „W listopadzie 1831”, faktycznie wydany we Lwowie w 1833 r. Na końcu tekstu odręczny dopisek: Zostaw przy sobie to. Sygn. 72.826 cym.
6. Assarmot. Zabawa historyczna. Drugie wydanie (1 wyd. ok. 1830 r.) gry planszowej dla dzieci, osnutej na kanwie dziejów Polski, od „czasów bajecznych” do utworzenia Królestwa Polskiego w 1815 r. Komentarz historyczny do wydarzeń i postaci symbolizowanych na planszy oraz zasady gry autorstwa Klementyny Hoffmanowej z Tańskich. Wydał M. Orgelbrand, w Wilnie 1861 r. W późniejszej, wydanej w 1904 r., wersji tej gry Piast. Zabawa historyczna Zofia d’Abancourt (wyd. nakł. Księgarni Seyfartha i Czajkowskiego we Lwowie w 1904 r. Sygn.114.586 cym.) pisała: „Rzecz powyższa od dawna już zupełnie wyczerpana, wyszła pod surową moskiewską cenzurą i z konieczności musiała pominąć najważniejsze i najpiękniejsze chwile naszych dziejów […] Z tych powodów zatrzymano tylko sam pierwotny pomysł […] podając zdarzenia historyczne w tej formie, w jakiej dzieciom naszym, nie oglądając się na cenzurę, podawać należy i uzupełniając je szczegółami i datami z dziejów porozbiorowych, o czem w oryginalnym wydaniu wspomnieć nie było wolno. Usiłowaniem naszym było dać rzecz pożyteczną i patriotyczną…”. Sygn. 57.495 cym.
7. Przykład wytwornej oprawy (skóra, atłas, papier marche, tektura) pośmiertnego wydania Poezji Adama Pajgerta. Książka pochodzi z księgozbioru Kornela Paygerta (na kartuszu monogram „K P”). Adam Pajgert, poeta, tłumacz, bibliofil. Oprawę zamówił prawdopodobnie Kornel Paygert (1868-1936), najmłodszy syn Adama, chrześniak Kornela Ujejskiego, poseł do Sejmu Galicyjskiego, bankowiec, ekonomista, prof. prawa na uniwersytecie w Sofii i UJK. we Lwowie. Sygn. 360.044 cym.
8. Wrażenia z pielgrzymki do Ziemi Świętej przez ks. Karola Niedziałkowskiego wydane nakładem Księgarni K. Grendyszyńskiego w 1898 w Petersburgu. Unikat – okładki oprawy rzeźbione w desce (XIX/XX w.)
9. Pamiątkowe, bogato ilustrowane i pięknie oprawione, albumowe wydanie upamiętniające 200 rocznicę wiktorii wiedeńskiej: Jan III Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki. Zebrał i opisał Jan Łoski. Dzieło ozdobione 50 rycinami. Warszawa, nakładem autora (druk. J. Ungra), 1883.
10. Andrzej Bednarczyk – Świątynia Kamienia – „zbiór wierszy, westchnień, aktów strzelistych”. Wydanie Krakowskiego Oddziału ZLP, 1995 r. Okładziny książki z betonu, wewnątrz – centralnie, prostopadle do bloku książki – wycięte okienko, stanowiące po jej złożeniu swoisty futerał dla kamienia przyklejonego do tylnej, wewnętrznej okładki. Egzemplarze numerowane (nr 375) i sygnowane przez autora. Sygn. 706.438 cym.
11. Józef Piłsudski: Walka rewolucyjna w zaborze rosyjskim. Fakty i wrażenia z ostatnich lat dziesięciu. Część 1 : Bibuła. Kraków 1903. Nakł. Wydawnictwa „Naprzodu”. Sygn.559.433 cym. Egzemplarz z rękopiśmienną dedykacją autora dla Kazimierza i Marii Kelles-Krauz: Kochanemu Kaziowi oraz jego czcigodnej małżonce w dowód szczerej przyjaźni – autor.
12. Do mieszkańców Lwowa [Odezwa Niemieckiej Komendy Głównej do mieszkańców Lwowa, wzywająca do kapitulacji miasta i określająca jej warunki. Wyd. przed 20 września 1939 r.] Sygn. 333.487 cym.
13. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej [Odezwa „Kierownictwa Walki Czynnej” we Lwowie, wzywająca do uczczenia w dniu 11 listopada 1943 r. pamięci Polaków zamordowanych przez hitlerowców na Placu Strzeleckim oraz wzywająca nacjonalistów ukraińskich do lojalności i „opamiętania się”. Maszynopis powielany, datowany 11 listopada 1943] Sygn. 333.489 cym.

W drugiej połowie lat 90. połączono ówczesny Dział Przechowywania Nowych Druków Zwartych i Ciągłych z Działem Udostępniania. W rezultacie Dział Przechowywania i Udostępniania realizuje obecnie wszystkie funkcje związane z opracowaniem technicznym księgozbioru, jego przechowywaniem i udostępnianiem.

W następnych latach rozpoczęła się generalna modernizacji Zakładu. Zbiory czasopism przeniesiono do zaadoptowanego obiektu przy ul. Sołtysowickiej, a w gmachu głównym przebudowano i unowocześniono wszystkie magazyny, Czytelnie Główną, Wypożyczalnie i pracownie DPiU. Magazyny wyposażono w regały kompaktowe, część okien zamurowano, inne wymieniono, zainstalowano mechaniczną wentylację, oraz – lokalnie – urządzenia klimatyzacyjne. Dzięki temu wyraźnie poprawiły się warunki przechowywania i ochrony zbiorów przed destrukcyjnymi czynnikami środowiska; uzyskano rezerwę miejsca na następne lata. Ze względów bezpieczeństwa wyposażono budynek w system dyskretnego nadzoru nad księgozbiorem.