Sala rękopisów lwowskiego Ossolineum
Podstawą zbiorów rękopiśmiennych Zakładu Narodowego im. Ossolińskich były prywatne zbiory fundatora Zakładu hrabiego Józefa Maksymiliana Ossolińskiego (ok. 700 rękopisów), pochodzące m.in. ze zbiorów rodzinnych różnych linii rodu Ossolińskich. Po śmierci J.M. Ossolińskiego, w 1827 r. przewiezione one zostały wraz z całością zbiorów bibliotecznych z Wiednia do Lwowa, jako siedziby Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Lata 1827-1939
We Lwowie liczba rękopisów stale rosła, przede wszystkim dzięki ofiarności społeczeństwa polskiego, uznającego Ossolineum za księgozbiór narodowy. W ten sposób Ossolineum wzbogaciło się m.in. o materiały historyczne i literackie ze zbiorów Henryka Lubomirskiego (1828-1848), Adama Junoszy Rościszewskiego (1828-1844), Stanisława Wronowskiego (1838) i Józefa Dzierzkowskiego (1840), archiwum Rzeczyckich (1872), teki Antoniego Schneidra (1880), archiwum lipowieckie Junosza Rościszewskich (1891), papiery gen. Macieja Rybińskiego (1893), papiery rodzinne Stadnickich i Mniszchów (1898-1899), autografy Juliusza Słowackiego (1900-1901, 1909), archiwum Sapiehów z Krasiczyna (1910), archiwum Lubomirskich z Kruszyny (1912), zbiory historyczne Włodzimierza Kozłowskiego (1917), archiwum Zygmunta Luba-Radzimińskiego (1918), archiwum Jabłonowskich z Bursztyna (ok. 1920), zbiory Pawlikowskich z Medyki (1921), archiwum Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie (ok. 1923), zbiory Chrzanowskich z Moroczyna (1925), papiery Karola Szajnochy (1927), autografy Aleksandra Fredry (1928), papiery Oswalda Balzera (1933), papiery Stanisława Zakrzewskiego (1936), część zbiorów historycznych Aleksandra Czołowskiego (1936), archiwum Jełowickich z Łanowic (1937), archiwum Fundacji hr. Stanisława Skarbka (1938). Mniejszą rolę w gromadzeniu odgrywały zakupy, chociaż i w ten sposób Ossolineum wzbogaciło się m. in. o archiwum Mniszchów z Laszek Murowanych (1854), kodeksy średniowieczne ze zbioru Augusta Bielowskiego (1871, 1877), wypisy źródłowe z archiwów francuskich Stanisława Lukasa (1884), autografy i listy Adama Mickiewicza (1890, 1896-1897), archiwum Götzendorff-Grabowskich (1898-1899), rękopisy Juliusza Słowackiego (1908), zbiory historyczne Wiktora Gomulickiego (1917-1919) oraz archiwum Wodzickich z Kościelnik (1939).
Wojciech Kętrzyński, dyrektor Ossolineum w latach 1876-1918.
Rezultatem bardzo licznych darów, a także zakupów była rosnąca liczba zbiorów, które od lat czterdziestych XIX w. dzieliły się na trzy grupy: rękopisy (kodeksy rękopiśmienne), dyplomy (dokumenty) oraz autografy, tj. głównie listy wybitnych osobistości. Jeśli w 1851 r. stan zbiorów wynosił ok. 1100 rękopisów, 140 dyplomów i 2155 autografów, to przed wybuchem II wojny światowej w 1938 r. zbiory rękopiśmienne Ossolineum (łącznie z tworzącymi w ich obrębie osobną całość zbiorami Biblioteki Pawlikowskich) obejmowały ok. 13800 rękopisów, ok. 2500 dyplomów i ok. 11700 autografów, stanowiąc jedną z największych i najcenniejszych kolekcji w Polsce, niezastąpiony warsztat prac badawczych i skarbnicę piśmiennictwa narodowego.
Lata 1939-1945
Okres II wojny światowej i włączenie Ossolineum do ukraińskich i niemieckich struktur bibliotecznych nie naruszyło w większym stopniu dotychczasowego charakteru i stanu zbiorów, a nawet doprowadziło do ich powiększenia m.in. na skutek nacjonalizacji przez władze sowieckie w latach 1939-1940 złożonych tu na początku wojny licznych depozytów (m.in. pochodzący ze zbiorów Tarnowskich z Dzikowa autograf Pana Tadeusza Adama Mickiewicza) oraz przejmowania zbiorów pozbawionych opieki, głównie prywatnych (m.in. zbiory Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyckich). Na wiosnę 1944 r. dyrekcja Ossolineum wykorzystując polecenia niemieckich władz bibliotecznych przeprowadziła ewakuację do Krakowa najcenniejszych rękopisów (ok. 2300 jednostek, w tym rękopisy Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego) i dyplomów (ok. 2200 jednostek), które w lipcu tego samego roku zostały przewiezione do Adelina (Zagrodna) na Dolnym Śląsku,. W maju 1945 r., wliczając nabytki okresu wojennego, zbiory rękopiśmienne Ossolineum wyniosły ok. 17 600 rękopisów (w tym ok. 8090 zinwentaryzowanych), ok. 3170 dokumentów i ok. 13 800 autografów.
Po drugiej wojnie światowej
Decyzją Rady Ministrów Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, w lipcu 1946 r. Ukraina przekazała Polsce ze zbiorów ossolińskich ok. 6630 rękopisów (w ok. 6960 woluminach), które wraz ze starymi drukami i drukami XIX-XX w. zostały przewiezione do Wrocławia, stając się podstawą zorganizowanej tutaj Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Ponadto w latach 1947 i 1948 Biblioteka Narodowa w Warszawie przekazała odnalezione w Adelinie zbiory ewakuowane wiosną 1944 r. W latach późniejszych powracały jeszcze rękopisy wypożyczone przed wojną do innych instytucji oraz rozproszone z Adelina.
Ostatecznie wśród zgromadzonych we Wrocławiu zbiorów rękopiśmiennych pochodzących z dawnych zasobów lwowskich znalazło się ok. 9300 rękopisów (w tym ok. 6135 zinwentaryzowanych) oraz ok. 1510 dokumentów, co stanowiło ok. 73% rękopisów zinwentaryzowanych, ok. 30% rękopisów niezinwentaryzowanych i ok. 63% dokumentów zinwentaryzowanych. Niestety wskutek dokonanego we Lwowie podziału zbiorów większość kolekcji, archiwów rodzinnych i spuścizn zostało przekazanych do Wrocławia w formie zdekompletowanej. Wśród przekazanych do Wrocławia zabrakło niemal całkowicie zbioru autografów oraz kilku większych kolekcji posiadających bądź odrębne sygnatury, bądź nie wciągniętych we Lwowie do ogólnego ciągu sygnatur w inwentarzu, jak np. archiwum Sapiehów z Krasiczyna. We Lwowie pozostało także całe archiwum zakładowe, znajdujące się pod opieką Oddziału Rękopisów, oraz wszystkie księgi inwentarzowe zbiorów rękopiśmiennych. We Wrocławiu znalazły się natomiast m.in. liczne teatralia oraz część zbiorów A. Czołowskiego i Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyckich.
Ulokowanie Ossolineum we Wrocławiu nie zmieniło dotychczasowego profilu gromadzenia zbiorów rękopiśmiennych. W dalszym ciągu obejmował on i obejmuje nadal materiały do historii i kultury Polski, ze szczególnym uwzględnieniem Galicji i dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Od 1948 r. aż do chwili obecnej zbiory powiększyły się o ok. 11000 rękopisów z XIV-XX w. oraz ok. 480 dyplomów i dokumentów z XIII-XX w. W chwili obecnej zbiory liczą ponad 20.000 rękopisów (w tym ok. 14.900 zinwentaryzowanych) oraz ok. 2230 dyplomów i dokumentów.
Do największych i najcenniejszych nabytków okresu powojennego należą spuścizny pisarzy (m.in. Wacława Gąsiorowskiego, Jerzego Zawieyskiego, Marii Kuncewiczowej, Marka Hłaski, Romana Brandstaettera, Stanisława Vincenza), pracowników naukowych (m.in. profesorów uniwersytetów Jagiellońskiego i Wrocławskiego: Franciszka Bujaka, Mariana Morelowskiego, Władysława Czaplińskiego, Stefana Inglota, Ryszarda Gansińca), działaczy politycznych i społecznych z kraju i emigracji (m.in. marszałka sejmu PRL Czesława Wycecha, premiera Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Edwarda Osóbki-Morawskiego, Wodza Naczelnego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie gen. Kazimierza Sosnkowskiego, dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Jana Nowaka-Jeziorańskiego, dyplomaty i historyka Macieja Loreta), archiwa rodzinne (Turnów, Stablewskich), zbiory bibliotek podworskich (Branickich i Tarnowskich z Suchej Beskidzkiej, Lubomirskich z Przeworska), liczne pamiętniki (m.in. uczestników ruchów niepodległościowych oraz więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych i łagrów sowieckich), archiwa i materiały do dziejów polskiej konspiracji niepodległościowej w okresie II wojny światowej na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej (województwa lwowskie, wileńskie, tarnopolskie i białostockie). Zbiory te są sukcesywnie opracowywane według obowiązujących zasad, a informacja o nich udostępniana jest w drukowanych inwentarzach i katalogach.