Przykłady obiektów ze zbiorów Działu Starych Druków

Inkunabuły ossolińskie stanowią niewielką część kolekcji. Nie sposób wyodrębnić spośród nich większej grupy proweniencyjnej czy tematycznej.

Z poloników posiadamy trzy druki pierwszego krakowskiego drukarza Kaspra Straubego, między innymi Wprowadzenie do psałterza Jana z Turrecrematy z 1475 r. Jest to jedyna publikacja Straubego zawierająca w kolofonie informację o miejscu wydania. Dodatkowo nasz egzemplarz posiada specyficzny defekt – jedna ze stron jest niezadrukowana. Na uwagę zasługuje także wydobyty z oprawy fragment starocerkiewnego tekstu wielkanocnego Triod kwietnaja, który wyszedł spod prasy Szwajpolta Fiola w Krakowie w 1491 r. Pochwalić się możemy najstarszym wrocławskim drukiem Kaspra Elyana z 1475 r. Jest to Rozprawa o sakramentach Mikołaja z Błonia, który był kapelanem biskupa poznańskiego. Posiadamy także gdańskie wytwory Konrada Baumgartena. Przechowujemy książki z biblioteki króla Zygmunta Augusta, biskupa Erazma Ciołka, prymasa Jana Łaskiego.

Wśród druków obcych znajdziemy cenne dzieła: Kosmografię Ptolemeusza wydaną w 1482 r. w Ulm, Kronikę świata Hartmanna Schedla, z drzeworytami Krakowa i Wrocławia, wydrukowaną w Norymberdze przez Antoniego Kobergera w 1493 r. Zgromadziliśmy wiele druków rzadkich np. ilustrowany zielnik wydany w Paryżu w 1498 r., fragment wydrukowanego w Brnie almanachu na 1488 r. oraz florencką edycję słynnej Boskiej komedii Dantego z 1481 r., jedno z pierwszych dzieł ilustrowanych miedziorytami i tłoczonych humanistyczną antykwą.

Druki szesnastowieczne stanowią najcenniejszą część kolekcji. Zbiór obejmuje ponad 70% prac warsztatów krajowych, czyli większość drukowanego dorobku piśmienniczego Odrodzenia i Reformacji. Najpełniej reprezentowane są dzieła przodujących w tym czasie drukarń krakowskich. Prócz twórczości pisarzy polsko-łacińskich, dużą grupę stanowi literatura grecka i rzymska w przekładach i językach oryginalnych oraz literatura publicystyczna. Zgromadziliśmy pierwodruki słynnych polskich pisarzy epoki – Mikołaja Reja, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Szymona Szymonowica, Kallimacha i innych. Unikatem są dziś przechowywane w Ossolineum Pieśni Jana Kochanowskiego, które wyszły spod prasy Drukarni Łazarzowej w 1586 r. Do najpiękniejszych dzieł należy odręcznie iluminowany Mszał krakowski tłoczony dwubarwnie u słynnego wydawcy Jana Hallera w 1515 r. Zdobiona karta tytułowa, złocone inicjały, tekst obramowany floraturą z motywami polnych kwiatów i polskich ptaków powodują, że swym charakterem bardzo przypomina rękopis. Rzadkością jest modlitewnik z 1587 r. Modlitwy nabożne wszem białogłowom należące wydany w Krakowie przez Mikołaja Szarffenbergera. Dwubarwna karta tytułowa ukazuje typowy dla XVI w. frontispis z elementami architektonicznymi. Wartość niespotykanego druku podnosi piękna oprawa. Na jej efektowny wygląd wpływ ma czerwony aksamit i srebrne, pozłacane okucia z motywami amorków, klamerki oraz medalion z ukrzyżowaniem w zwierciadle. Cenne jest pierwsze norymberskie wydanie dzieła Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich z 1543 r. Jako publikacja naukowa wyposażone zostało w wiele tablic i wykresów astronomicznych.

Posiadamy także rzadkie druki innowiercze z Brześcia Litewskiego (Biblia brzeska), Nieświeża (Biblia nieświeska) oraz z działającej do 1638 r. drukarni rakowskiej wydającej m. in. dzieła Socyna.

Z druków obcych na uwagę zasługują prace słynnych europejskich oficyn – włoskich: Manucjuszów i Giuntów, francuskich: Estienne’ów, Gryphiusa i Ascensiusa, niderlandzkich: Plantina. Niepospolite jest dzieło Hannsa Wagnera, drukowane w Monachium w 1568 r., O zaślubinach księżniczki Renaty i księcia Wilhelma. Publikacja zawiera opis ceremonii, listę gości, spis serwowanych potraw, prezentów. Tomik zdobią kolorowane akwarelą drzeworyty. Ilustracje przedstawiają sceny związane z uroczystością, takie jak moment złożenia przysięgi małżeńskiej, odbywające się turnieje i pokazy rycerskie.

Druki siedemnastowieczne liczebnie przewyższają publikacje z poprzedniego stulecia. Jednak wojny nękające Europę spowodowały obniżenie jakości druków. Dodatkowo wiele postępowych dzieł pozostawało w rękopisie za sprawą wydanego w 1603 r. pierwszy raz w Polsce indeksu dzieł zakazanych. Na indeksie znalazły się także już wcześniej opublikowane dzieła, np. innowierców Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Mikołaja Reja.

W ossolińskich magazynach znajdziemy pierwodruki dzieł Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Stanisława Orzechowskiego, Łukasza Opalińskiego, Jana Długosza oraz wiele typowych dla tego stulecia drobnych druków okolicznościowych: panegiryków, relacji z pola walki, dysput religijnych, pism polemicznych, a także zbiorów kazań i literatury sowizdrzalskiej. Przechowujemy publikacje z niemal wszystkich polskich ośrodków drukarskich, w tym 700 pozycji nienotowanych przez Estreichera. Większość zgromadzonych poloników stanowią druki krakowskie, w tym oficyn Piotrowczyków, Cezarych i Szedla. Na tle epoki wyróżnia się dorobek wydawniczy astronoma Jana Heweliusza, który posiadał własny warsztat drukarski. Duże wrażenie wywołuje dwutomowe dzieło Maszyneria niebieska jego autorstwa, poświęcone obserwacji gwiazd i planet, uzupełnione wieloma miedziorytami przedstawiającymi sprzęt i metody prowadzenia badań nieba.

Najpiękniejsze druki obce to wytwory słynnej holenderskiej oficyny Elzewirów, w tym seria tzw. małych republik. Na cykl składają się tomiki o charakterze encyklopedycznym poświęcone geografii, historii, prawu, sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej różnych państw. Znalazła się tam także książka poświęcona Polsce wyposażona w miedziorytową kartę tytułową z herbami Korony, Litwy, Wazów oraz w wizerunki rycerza i szlachcica polskiego. Najcięższym drukiem w naszej kolekcji jest ważąca 17 kilogramów, bogato ilustrowana miedziorytami Biblia wydana w Amsterdamie w 1643 r. Piękną kartą tytułową ozdobiono dzieło Antonia Bassaniego poświęcone podróży Marii Kazimiery Sobieskiej do Rzymu. Herby Korony, Litwy, Sobieskich i papieża Innocentego XII, któremu dedykowano dzieło, motywy tureckie nawiązujące do zwycięstw Jana III pod Wiedniem wypełniają całą płaszczyznę karty.

Z kolekcji czasopism ogromną wartość ma komplet paryskiej „Gazette de France” z lat 1631-1793.

Zgromadzone druki osiemnastowiczne z doby saskiej to głównie produkcja na użytek szkół, literatura dewocyjna i panegiryczna. Dopiero druga połowa stulecia przyniosła zmiany na rynku książki. Nastąpił rozwój oficyn warszawskich, gdyż wraz z powstaniem instytucji oświeceniowych w stolicy wzrastał popyt na druki. W zbiorach znajdują się przede wszystkim dzieła poetów, uczonych i publicystów epoki, wiele druków politycznych, kalendarze, czasopisma, między innymi słynne „Zabawy przyjemne i pożyteczne” tłoczone przez Michała Grölla. Posiadamy pierwodruki Ignacego Krasickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Stanisława Staszica oraz Andrzeja Maksymiliana Fredry. W 1763 r. Adam Kazimierz Czartoryski wydał w charakterze ulotki kilka numerów tzw. Monitora – ojca. Pisemko było prekursorem wybitnego periodyku o tej samej nazwie skupiającego literackie znakomitości oświeceniowe. Unikatem w ossolińskiej kolekcji jest Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego wydany w charakterze ulotki w 1774 r., a wydobyty z oprawy innego druku.

Francuskie dzieło Louisa Laguille Przestroga dla cnotliwego młodzieńca przeciwko bezbożności i libertynizmowi dedykowane Stanisławowi Leszczyńskiemu, pochodzi z królewskiego księgozbioru. Na oprawionym w czerwoną skórę tomie wytłoczono w zwierciadle superexlibris z Orłem polskim, Pogonią litewską i herbem Wieniawa Leszczyńskich. Gdański Kancjonał z 1706 r. prezentuje oprawę okuciową wykonaną najprawdopodobniej przez miejscowych złotników. Książkę zdobi kuta w srebrze dekoracja roślinna i klamry.

---