Kosmografia, alchemia, medycyna –
XVI-wieczne książki naukowe w zbiorach Działu Starych Druków ZNiO (wykład i pokaz)
Agnieszka Franczyk-Cegła – Dział Starych Druków

25 września godz. 12.30-13-30, Relektarz ZNiO, ul.Szewska 37

Prasa drukarska, wynaleziona przez Gutenberga w XV wieku, odegrała wyjątkowo ważną rolę w rozwoju nauki renesansowej. Badacz XVI-wieczny uwolnił się od niewolniczego przepisywania tekstu, dysponował zazwyczaj własną podręczną biblioteczką z tekstami arystotelesowskimi, aleksandryjskimi, arabskimi i nowożytnymi, korespondował z uczonymi z innych krajów na temat nowinek w danej dziedzinie oraz ogłaszał swoje badania drukiem, co zapobiegało ich zapomnieniu lub zignorowaniu. Wszystko to było możliwe dzięki rozpowszechnieniu sztuki drukowania ruchomą czcionką.

W pierwszych latach działalności drukarń liczba publikowanych książek naukowych sięgała 10%, by wzrastać stopniowo w wieku XVI. Drukowano znane już łacińskie traktaty naukowe powstałe w średniowieczu, dzieła arabskich uczonych przetłumaczone na łacinę i poprawionych autorów antycznych oraz publikowano nowe prace badaczy XVI-wiecznych, rozpowszechniając tym samym ich osiągnięcia naukowe i wynalazki. Zakres tematyczny publikacji naukowych obejmował prawie każdą dziedzinę. Dużą popularnością cieszyły się dzieła z dziedziny astronomii połączonej z astrologią i kosmografii – nauki, która, zajmując się opisaniem świata pod kątem astronomicznym, geograficznym i geologicznym, była bardzo przydatna m. in. w żegludze (il. 1). Liczne odkrycia geograficzne rozbudziły zainteresowanie podróżami i zaowocowały wysypem druków kartograficznych,  przewodników i dzieł takich jak Cosmographia Ptolemeusza (il. 2). Na rynku księgarskim pojawiały się liczne kalendarze i prognostyki, traktaty na temat gwiazd, komet, Księżyca. Wśród druków alchemicznych znajdziemy zarówno średniowieczne dzieła Pseudo-Gebera i traktaty takie jak Rosarium philosophorum (il. 3) będące kompilacją cytatów ze średniowiecznych autorów czy Szmaragdowa tablica – tajemniczy traktat alchemiczno-hermetyczny, jak i Alchemia Libaviusa, uchodząca za pierwszą encyklopedię chemiczną we współczesnym rozumieniu tego słowa. Powodzeniem cieszyły się druki z zakresu nauk medycznych i przyrodniczych, zielniki i kompendia o charakterze popularnonaukowym.

Wiele XVI-wiecznych książek naukowych ozdobionych było drzeworytami, których rola w rozwoju nauki, jest znacznie istotniejsza niż mogłoby się wydawać. Opisy słowne mogły być sprawiać trudności ówczesnym czytelnikom, więc szukano pomocy u kreślarzy i artystów. Rycina przeniesiona na klocek drzeworytowy mogła być powielana w setkach egzemplarzy. Fakt, że drzeworyty, w przeciwieństwie do ilustracji umieszczanych w księgach rękopiśmiennych, można było wykonać szybko i tanio, sprawiał, że prawie każda starannie wydana książka naukowa, czy to z dziedziny astronomii, zoologii, anatomii czy historii naturalnej, zaopatrzona była w ilustracje. Ułatwiało to studiowanie nauk ścisłych i przyrodniczych, zwłaszcza medycyny (il. 4), i sprzyjało szerzeniu nowych idei (il. 5).

Wynalezienie prasy drukarskiej zmieniło sposób uprawiania nauki, jej pozycję w świecie oraz rangę samego badacza. Nawet jeśli wielu uczonych, w tym Leonardo da Vinci i Mikołaj Kopernik, miało trudności z wejściem w obręb kultury druku, to z całą pewnością jego wynalezienie umożliwiło im prowadzenie badań i dokonywanie wielkich odkryć. Bez rewolucji Gutenberga nie byłoby renesansowej rewolucji naukowej.