Co roku 9 listopada w Ukrainie jest obchodzony Dzień Języka i Piśmiennictwa Ukraińskiego. Data obchodów, zapoczątkowanych w 1997 r., nie została wybrana przypadkowo. W tym dniu przypada bowiem wspomnienie Nestora z Kijowa, świętego mnicha Ławry Peczerskiej, kronikarza, autora słynnej „Powieści minionych lat” nazywanej również „Kroniką Nestora”, podstawowego źródła do historii wczesnej Rusi Kijowskiej od czasów najdawniejszych do początku XII w.
Berynda Pamwo, Леѯіконъ Славенорωсскїй, И Именъ Тлъкованїе, Kijów: Druk. Ławry Peczerskiej, 1627 (ZNiO, sygn. XVII-11059)
Z tej okazji prezentujemy Państwu egzemplarz dzieła pt. „Леѯіконъ Славенорωсскїй, И Именъ Тлъкованїе” (Leksikon slavenorosskij i imen tolkovanie) ze zbiorów starych druków Ossolineum. Jest to jeden z pierwszych drukowanych słowników języka ukraińskiego, określanego wówczas „ruskim”. Praca ta stanowi ważne i bogate źródło historyczne ukraińskiego słownictwa i frazeologii pierwszej połowy XVII w. Leksykon został ułożony przez mnicha Ławry Peczerskiej Pamwę Beryndę, jednego z najwybitniejszych działaczy rusko-ukraińskiej kultury na przełomie XVI-XVII w., drukarza, rytownika, pisarza i leksykografa. Berynda był współtwórcą drukarni Gedeona i Teodora Bałabanów w Stratynie (obecnie wieś w obwodzie iwanofrankiwskim w Ukrainie), współpracownikiem – drukarzem, rytownikiem i autorem – oficyny Bractwa Stauropigialnego we Lwowie oraz drukarni Ławry Peczerskiej w Kijowie.
„Leksikon slavenorosskij i imen tolkovanie”, wydany w Kijowie w drukarni Ławry Peczerskiej w 1627 r., zawiera ok. 7000 haseł definiujących pojęcia, słowa i imiona języka cerkiewnosłowiańskiego (w tym imiona własne pochodzące z języka hebrajskiego, greckiego oraz łacińskiego), przetłumaczonych na ukraiński język literacki tego okresu. Prace nad leksykonem zostały zapoczątkowane jeszcze w czasie pobytu Beryndy na dworze Bałabana w Stratynie. Trwały one ok. 25 lat.
Materiał źródłowy do „Leksykonu” Beryndy stanowiły pracy leksykograficzne i gramatyczne Maksyma Greka oraz Manuela Chryzolorasa; „Leksys” Ławrentia Zyzanija, czyli pierwszy drukowany słownik cerkiewnosłowiańsko-ruski, wydany w Wilnie w 1596 r.; Biblia Ostrogska (1581) – pierwsze wydanie Pisma Świętego w języku cerkiewnosłowiańskim, oraz inne wydania Biblii, m.in. Poliglota antwerpska z 1568-1572 r. Materiał leksykalny do słownika Beryndy przejęto także z rękopisów i druków cerkiewnosłowiańskich oraz z glos, czyli objaśnień pojedynczych słów i wyrazów, pisanych między wierszami lub na marginesach rękopisów.
***
W „Sprawozdaniu z czynności Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich za rok 1858” leksykograficzne dzieło Beryndy opisano jako wielką bibliograficzną rzadkość. Razem z kilkoma XVIII-wiecznymi publikacjami egzemplarz książki w 1857 r. nabył dyrektor Ossolineum August Bielowski w Moskwie lub Petersburgu.