Płyta z Baški – jeden z najstarszych zabytków pisma głagolickiego z początku XII w. Z kolekcji Chorwackiej Akademii Nauk i Sztuki.

24 maja obchodzony jest Dzień Słowiańskiego Piśmiennictwa i Kultury. Data obchodów nie została wybrana przypadkowo. W tym dniu według kalendarza gregoriańskiego przypada bowiem wspomnienie braci sołuńskich, św. Cyryla i Metodego, pierwszych misjonarzy narodów słowiańskich, nazywanych apostołami Słowian i ogłoszonych przez Jana Pawła II współpatronami Europy. Bracia – prowadząc w IX w. misję na terenach obecnych Moraw – uporządkowali na podstawie dialektu sołuńskiego najstarszy liturgiczny i literacki język Słowian oraz opracowali dla niego system piśmiennictwa.
Do zapisu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego używane były dwa alfabety: głagolica i cyrylica. Niestety, teksty pisane przez Cyryla i Metodego oraz ich uczniów nie zachowały się. Z tego powodu nie udało się ustalić, które z pism powstało wcześniej. Wśród badaczy przeważa pogląd, że najstarszym pismem słowiańskim była głagolica, opracowana w IX w. przez Cyryla. Trochę później, na przełomie IX-X w. na bazie alfabetu greckiego, powstała cyrylica ułożona przez uczniów braci sołuńskich i nazwana na cześć jednego z nich. Od końca X w. głagolica była stopniowo wypierana przez pismo cyrylickie lub łacińskie. Najdłużej – do XIX w. – używano jej na terenie obecnej Chorwacji, chociaż nieliczne księgi liturgiczne drukowano w głagolicy jeszcze w XX w.

Głagolica była stosowana również na ziemiach obecnej Polski, m. in. w Krakowie i na Śląsku. W 1380 r. książę Konrad II ufundował w Oleśnicy klasztor pw. Bożego Ciała dla sprowadzonych na te tereny benedyktynów słowiańskich. 10 lat później Władysław Jagiełła z żoną Jadwigą założyli w Krakowie dla tego zakonu kościół św. Krzyża, w których odprawiano liturgię obrządku słowiańskiego w języku cerkiewno-słowiańskim, zrozumiałym dla ludności prawosławnej.

Obecnie cyrylicą posługują się przede wszystkim Słowianie wschodni: Białorusini, Rosjanie, Ukraińcy i południowi: Bułgarzy, Czarnogórcy, Macedończycy, Serbowie, a także Kazachowie, Kirgizi, Mongołowie oraz Tadżycy. Alfabetu cyrylickiego używali również Rumuni (do XIX w.) oraz Mołdawianie (do poł. XX w.).

***

Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, XVII w., sygn. 35/II

Pierwsze rękopisy cyrylickie w zbiorach Ossolineum pochodziły z wiedeńskiej kolekcji fundatora Zakładu – Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Ich źródłem były przede wszystkim biblioteki klasztorów bazyliańskich skasowanych w ostatniej ćwierci XVIII w. w ramach reform józefińskich. W 1818 r. hrabia Maksymilian posiadał ich zaledwie dziewięć. Po przeniesieniu kolekcji J. M. Ossolińskiego do Lwowa i otwarciu książnicy zbiór rękopisów cyrylickich nieznacznie się powiększył. Pod koniec XIX w., jak notuje „Katalog rękopisów Biblioteki ZNiO” Wojciecha Kętrzyńskiego, liczył on 20 woluminów (liczba ta nie uwzględniała dokumentów, listów, dyplomów etc.). Ponieważ większość tych rękopisów po II wojnie światowej pozostała we Lwowie, obecnie rękopiśmienne kodeksy cyrylickie w zbiorach wrocławskiego Ossolineum tworzą bardzo niewielki zespół liczący zaledwie 10 woluminów. Przeważają wśród nich księgi liturgiczne XIV-XVII w., pisane „półustawem” – odmianą cyrylicy, powstałą w XIV w. na podstawie starszej formy pisma zwanej „ustawem”. Drugą grupę rękopisów cyrylickich stanowią kopie najważniejszego aktu prawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Statutu litewskiego”, pisanego „skoropisem” – rodzajem pisma świeckiego używanego w kancelarii. Ciekawym dziełem dotyczącym misji Cyryla i Metodego na Wielkich Morawach oraz ich ewentualnego dotarcia do ziem polskich jest krótka rozprawa Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, umieszczona w rękopiśmiennym zbiorze jego tekstów przechowywanym we Wrocławiu.

Z okazji Dnia Słowiańskiego Piśmiennictwa i Kultury zapraszamy Państwa do zapoznania się z tym nielicznym, ale bardzo cennym zasobem z ossolińskiej kolekcji oraz zachęcamy do odkrycia tajemnic pisma cyrylickiego.