Portret Łesi Ukrainki z tryptyku „Ikony Rewolucji” (Kijów, ul. M. Hruszewskiego, 2014-1017).

Nie przypomina ona nikogo
ze współczesnych szerokim zakresem
historycznym i kulturalnym

Wacław Kubacki

W 2021 r. przypada 150 rocznica urodzin Łesi Ukrainki (pseudonim Łarysy Kosacz), która obok Tarasa Szewczenki i Iwana Franki uznawana jest za najwybitniejszą pisarkę ukraińską.

Poetka urodziła się 25 lutego 1871 r. w Nowogrodzie Wołyńskim w rodzinie  wywodzącej się ze starej szlachty ukraińskiej. Jej matka – Ołena Pcziłka (wł. Ołena z Drahomanowych Kosacz) – także była pisarką, aktywną działaczką na rzecz kultury ukraińskiej. Brat Ołeny Pcziłki, wuj Łesi, Mychajło Drahomanow był znanym w Europie historykiem, myślicielem politycznym, profesorem Uniwersytetu w Sofii.

W dzieciństwie pisarka zachorowała na gruźlicę kości (która pod koniec życia przekształciła się w gruźlicę wielonarządową), więc nigdy nie uczęszczała do szkoły, natomiast zdobyła znakomite i wszechstronne wykształcenie w domu. Oprócz biegłego posługiwania się literackim językiem ukraińskim Łesia znała wiele języków obcych, rozwijała także talent muzyczny i malarski. O wysokim poziomie edukacji i erudycji pisarki świadczy fakt, że nie mając jeszcze dwudziestu lat, opracowała dla swojej siostry Olgi podręcznik historii starożytnej narodów wschodnich.

Swój pierwszy utwór poetycki zatytułowany „Nadzieja” Łesia napisała w 1880 r. na wieść o aresztowaniu ciotki Ołeny. Pierwsze  wiersze – „Konwalijka” i „Safo” – opublikowane w 1884 r. w lwowskim czasopiśmie „Zoria” poetka podpisała pseudonimem „Łesia Ukrainka” stworzonym na wzór pseudonimu wuja M. Drahomanowa, który swoje artykuły wydane na emigracji podpisywał „Ukrainiec”.

Łesia Ukrainka tworzyła wiersze, dramaty i poematy, utwory pisane prozą, była też autorką przekładów literackich. Za życia pisarki ukazały się trzy tomiki jej wierszy: „Na skrzydłach pieśni” (Lwów 1893; Kijów 1904), „Myśli i marzenia” (Lwów 1899), „Odgłosy” (Czerniowce 1902). Na spuściznę dramatyczną pisarki składa się ok. 20 dzieł, w których Łesia Ukrainka podejmowała kwestie historyczne, filozoficzne, społeczne i narodowe, akcje dramatów często osadzając w czasach antyku („Kasandra”, „Orgia”), wczesnochrześcijańskich („Na polu krwi”, „Rufin i Pryscyla”, „Adwokat Marcjan”, „W katakumbach”) lub średniowieczu („Kamienny gospodarz” / „Don Juan ujarzmiony”). Dramaty te, z których część po raz pierwszy ukazała się drukiem dopiero po śmierci autorki, nie znalazły zrozumienia i należnej oceny wśród ówczesnych czytelników i krytyki.

Większość dzieł Łesia Ukrainka wydała poza granicami Rosji, w której publikacje w języku ukraińskim były zakazane. Od 1905 r. do końca życia (spędzonego ze względu na słaby stan zdrowia przeważnie za granicą) pisarka przebywała pod nadzorem policyjnym. Zmarła 1 sierpnia 1913 r. w wieku 42 lat w czasie pobytu w sanatorium w Surami w Gruzii. Pochowana została w Kijowie. Trumnę z jej ciałem na  Cmentarz Bajkowa niosły same kobiety.

Twórczość Łesi Ukrainki została na nowo odczytana i oceniona dopiero w XXI wieku. Stało się to za sprawą Oksany Zabużko, znanej pisarki i eseistki, która w 2006 r. wydała obszerną rozprawę z pogranicza historii i kultury zatytułowaną „Notre Dame d’Ukraine. Ukrainka w konflikcie mitologii”, w której przeanalizowała twórczość ukraińskiej pisarki w kontekście literatury światowej.

O tym, jak współcześni Ukraińcy cenią poetkę może świadczyć fakt, że w 2014 r. w czasie Rewolucji Godności na Ukrainie portret-graffiti Łesi Ukrainki z cytatem z jej dramatu „Bajka jesienna”: „Хто визволиться сам, той буде вільний” („Ten, kto się wyzwoli sam, ten będzie wolny”) pojawił się na ścianie jednego z budynków w centrum Kijowa obok portretów Tarasa Szewczenki i Iwana Franki. Tryptyk, określany mianem „Ikony Rewolucji”, został zniszczony w 2017 r.

****

Pierwsze tłumaczenia dzieł Łesi Ukrainki na język polski („Z pieśni”, „Pragnęłabym popłynąć w dal…”, „Saul”) ukazały się już za jej życia w „Antologii współczesnych poetów ukraińskich” (Lwów 1910), przygotowanej przez Sydora Twerdochliba. W 1941 r. z okazji 70. rocznicy urodzin pisarki w lwowskiej gazecie „Czerwony Sztandar” opublikowano kilka jej wierszy przetłumaczonych na język polski przez Stanisława Jerzego Leca, Zuzannę Ginczankę, Artura Pajeckiego oraz Petra Kożucha. Poza nielicznymi przekładami, które pojawiały się w prasie i w antologiach zbiorowych, do stulecia urodzin pisarki, czyli do 1971 r. w polskiej literaturze o Łesi Ukraince wspomniano bardzo rzadko. Kilkanaście wierszy autorki ukazało się dopiero w 1976 r. w „Antologii poezji ukraińskiej”, opracowanej przez Floriana Nieuważnego i Jerzego Pleśniarowicza, z wprowadzeniem Stefana Kozaka i Floriana Nieuważnego. Osobny zbiór dzieł Łesi Ukrainki w języku polskim, opracowany przez Tadeusza Chróścielewskiego, ukazał się pt. „Siedem strun” w 1980 r. w Wydawnictwie Lubelskim. Zawiera on wybór poezji, fragmenty dwóch dramatów – „W katakumbach” i „Pieśń leśna”  – oraz opowiadanie „Nad morzem”. Tomik ten w 1980 r. zakupiono do zbiorów ZNiO. W ossolińskiej kolekcji znajdują się również inne prace Łesi Ukrainki przetłumaczone na język polski – „Kasandra i inne dramaty” (tłum. S. E. Bury; Kraków 1982) oraz „Pieśń lasu”, zbiór zawierający wiersze w przekładach różnych autorów oraz wymieniony w tytule dramat w tłumaczeniu Jerzego Litwiniuka (Warszawa 1989).

Dwujęzyczny ukraińsko-polski tom pt. „Contra spem spero! Krymskie wspomnienia”, który ukazał się we Wrocławiu w 2003 r., zawiera 14 wierszy poetki w tłumaczeniu Andrzeja Sołeckiego. Jest to najnowsze wydanie utworów Łesi Ukrainki w języku polskim. Wiadomo także, że do druku przygotowywane są kolejne utwory poetki w przekładzie  Piotra Kuprysia, które – miejmy nadzieję – ukażą się niebawem.