Modlitewnik. Lwów, Druk. Bractwa Stauropigialnego, 16.II.1768.
Święty Mikołaj (Mikołaj z Myry, Mikołaj z Bari, Mikołaj Cudotwórca) należy do najbardziej czczonych i popularnych świętych w Kościele katolickim i prawosławnym. Czczony jest również wśród protestantów, choć w tym kościele kult świętych nie jest praktykowany.
O życiu św. Mikołaja wiadomo bardzo niewiele. Urodził się w Patarze, w rzymskiej prowincji Licji (dzisiejsza Turcja) i żył na przełomie III i IV wieku. Był biskupem miasta Myra (obecnie – Demre). Pochodził prawdopodobnie z bogatej rodziny, prowadził pobożne życie, pomagając ubogim i potrzebującym. Pochowany został również w tym mieście. Kościół, w którym znajdowały się relikwie świętego przetrwał do dziś.
Kult św. Mikołaja rozpowszechnił się na terenach Cesarstwa Bizantyńskiego w VI wieku. Na Zachodzie przejęty został w wieku IX, o czym świadczą pierwsze świątynie poświęcone św. Mikołajowi. Wówczas także papież Mikołaj I Wielki (858-867) wybrał sobie za patrona tego świętego. Kult św. Mikołaja w Europie Zachodniej nasilił się pod koniec XI wieku, kiedy po zdobyciu Myry przez muzułmanów włoscy kupcy przenieśli jego szczątki do Bari w południowych Włoszech. Spoczywają tam one do dziś, w Bazylice św. Mikołaja wybudowanej na przełomie XI-XII wieków. Nota bene, w 1557 r. w Bazylice została pochowana królowa Bona Sforza.
Najstarsze przedstawienia św. Mikołaja pochodzą z VIII wieku – warto tu wymienić fresk z kościoła Santa Maria Antiqua w Rzymie. Do najwcześniejszych i najbardziej znanych wizerunków św. Mikołaja należy mozaika z meczetu (w przeszłości – świątyni chrześcijańskiej) Hagia Sophia w Konstantynopolu datowana na X-XI wiek. Najstarsze ikony przedstawiające sceny z życia św. Mikołaja pochodzą z XIII wieku. Pochodzą one z klasztoru św. Katarzyny na górze Synaj (obecnie w zbiorach Pinacoteca metropolitana di Bari) oraz z kościoła św. Mikołaja w Kakopetrii na Cyprze.
Najstarsza świątynia pw. św. Mikołaja na terenach obecnej Polski powstała najprawdopodobniej w II połowie XII lub w XIII wieku w Przemyślu. W 1961 r. odkryto fundamenty dawnej rotundy romańskiej znajdujące pod prezbiterium Bazyliki Archikatedralnej pw. św. Jana Chrzciciela i Wniebowzięcia NMP. Po pracach konserwatorskich zabytek ten został udostępnione dla zwiedzających.
Św. Mikołaj należy do najciekawszych postaci w hagiografii, w której opisano wiele uczynionych przez niego cudów. Z jego legendą związany jest m. in. zwyczaj obdarowywania się w dniu św. Mikołaja. W Polsce tradycja taka przyjęła się jeszcze w średniowieczu. W kościołach tego dnia ustawiano specjalne skrzynki, do których wierni wrzucali pieniądze dla najbiedniejszych.
Najbardziej kult św. Mikołaja rozpowszechnił się jednak w kościołach tradycji bizantyńskiej. Na Rusi Kijowskiej przyjął się bardzo szybko, tuż po przyjęciu chrześcijaństwa w 988 r. Najstarsze na tych obszarach przedstawienia św. Mikołaja (fresk i mozaika), datowane na XI wiek, pochodzą z Soboru Mądrości Bożej w Kijowie. W cerkwiach prawosławnych, później także w greckokatolickich, ikona św. Mikołaja zawsze była umieszczana w dolnym rzędzie ikonostasu. W XVIІ wieku pojawiły się graficzne przedstawienia św. Mikołaja. Były to ilustracje umieszczane w drukach cerkiewnych lub pojedyncze kartki z odbitkami, wykonanymi przez artystów ludowych lub zawodowych rytowników. Jednym z takich wizerunków jest pokazany na zdjęciu drzeworyt z lwowskiego „Modlitewnika” 1768 r. z ossolińskich zbiorów. Mikołaj przedstawiony został tutaj w tradycyjny sposób: w pełnej postaci, z brodą, w szatach biskupa rytu bizantyńskiego, w jednej ręce trzymający pastorał, a drugą wykonujący gest błogosławieństwa.
W tradycji katolickiej dzień św. Mikołaja obchodzony jest 6 grudnia (w dzień śmierci świętego). W kościołach tradycji bizantyńskiej według kalendarza juliańskiego ten dzień przypada na 19 grudnia.