Dział Numizmatyczny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich jest częścią Muzeum Książąt Lubomirskich. Jest to jedna z zasobniejszych tego rodzaju placówek w kraju, gromadząca nie tylko wymienione w nazwie numizmaty i pieczęcie, ale także medalierstwo i obiekty falerystyczne. Na zbiory Działu składają się następujące kolekcje:
Kolekcja monet antycznych
Kolekcja monet obcych
Kolekcja monet polskich
Kolekcja banknotów obcych
Kolekcja banknotów polskich
Kolekcja falerystyczna
Kolekcja medalierstwa
Zbiór sfragistyczny
Kolekcja numizmatyczna Stanisława Garczyńskiego
Kolekcja numizmatyczna Jana i Jadwigi Nowak-Jeziorańskich
Varia
Depozyty
Przykłady obiektów ze zbiorów Działu Numizmatycznego
Stater Filipa II, 340-328 przed Chr., z głową Apolla na awersie
Kolekcja monet antycznych: pod względem liczebności trzecia w Polsce, po zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum Narodowego w Krakowie; składa się z ponad 6000 jednostek inwentarzowych. Znajdują się w niej monety greckie, rzymskie, bizantyńskie, a także barbarzyńskie, m.in. złote celtyckie oraz naśladownictwa denarów. Najliczniejsza część kolekcji to monety Republiki Rzymskiej i Cesarstwa Rzymskiego, z których 2619 zostało opublikowanych w pięciu tomach katalogu autorstwa Gabrieli Sukiennik. W 1960 r. zakupiony został liczący 513 egzemplarzy skarb denarów rzymskich odkryty na ul. Pomorskiej we Wrocławiu.
Kolekcja monet obcych: w jej skład wchodzi ponad 10.000 jednostek inwentarzowych. Największą grupę stanowią monety niemieckie (ponad 4600 egz.) datowane od wczesnego średniowiecza aż po XX w. Poza tym w kolekcji są monety rosyjskie, austriackie, czeskie, węgierskie, francuskie i włoskie, szwedzkie, niderlandzkie i mniej liczne emisje pozostałych państw europejskich. Reprezentowane są też inne kontynenty: Azja, Ameryka Południowa i Północna. Większość monet to emisje datowane od XVIII do XX w. Na kolekcję składają się poza tym cenne skarby monet średniowiecznych okresu denarowego i groszowego oraz szelągów i krajcarów z XVII w.
Brakteat Bolesława V Wstydliwego (1243-1279)
Kolekcja monet polskich: doskonale odzwierciedla dzieje monety polskiej. Obejmuje ponad 15,5 tys. jednostek inwentarzowych. Są to emisje od najstarszych monet polskich z wczesnego średniowiecza po najnowsze numizmaty bite dla celów obiegowych i kolekcjonerskich. Najcenniejsze monety pochodzą z dawnych kolekcji Muzeum Książąt Lubomirskich – dukaty, talary i donatywy Jagiellonów i królów elekcyjnych (odzyskane po 1944 r.). Osobne grupy tworzą zbiory numizmatów darowanych Ossolineum przez Stanisława Garczyńskiego w l. 2002-2003 (ponad 3 tys. egz.) i Jana Nowaka – Jeziorańskiego w 2004 r. (około 750 monet i banknotów).
Kolekcja banknotów obcych: składa się z ponad 2700 jednostek inwentarzowych. Większość z nich to emisje niemieckie i rosyjskie z XX w., mniejsze grupy to emisje austriackie, węgierskie, francuskie, rumuńskie, włoskie i czeskie. Nieliczne egzemplarze pochodzą z innych państw europejskich. Wyróżnia się duża grupa bonów zastępczych z Niemiec, Rosji i Ukrainy.
Bilet skarbowy insurekcji kościuszkowskiej
Kolekcja banknotów polskich: obejmuje ponad 4350 jednostek inwentarzowych. W zbiorach znajdują się emisje od najstarszych banknotów z l. 1794-1866, m.in. bilet skarbowy insurekcji kościuszkowskiej wyemitowany 8 czerwca 1794 , banknoty w walucie markowej z l. 1916-1923, banknoty w walucie złotowej z l. 1919-1941 oraz banknoty Narodowego Banku Polskiego emitowane po 1944 r. Wartościową grupę stanowią bony zastępcze miast z całego obszaru Polski i różnego rodzaju papiery wartościowe.
Kolekcja falerystyczna: liczy ponad 5500 jednostek inwentarzowych i jest zbiorem różnorodnym, w skład którego wchodzą zarówno państwowe ordery i odznaczenia, jak i pamiątkowe odznaki, oznaki i emblematy wojskowe oraz liczne odznaki i żetony cywilne (przykłady). Do najciekawszych zespołów w kolekcji należą bez wątpienia odznaki Legionów Polskich z lat 1916-1918 i odznaki pamiątkowe Obrony Lwowa oraz wojny polsko-bolszewickiej 1920 r .
Kolekcja medalierstwa: tworzy ją ponad 6500 jednostek inwentarzowych, na które składają się dawne polskie medale (przede wszystkim medale dynastii Jagiellonów i Wazów), liczny zbiór patriotycznych medali z XIX i XX w., wybijanych z okazji ważnych wydarzeń i rocznic narodowych, ciekawy zbiór różnorodnych prac medalierów okresu międzywojennego oraz współczesne medale autorów polskich i obcych.
Pieczęć wielka, piesza Władysława Łokietka, używana w latach 1314-1318.
Zbiór sfragistyczny: najliczniejszy w Dziale. Składa się z ponad 71 tys. egzemplarzy. W obrębie zbioru wydzielono 13 grup – kolekcji: tłoki i stemple pieczętne, odciski pieczęci w wosku, laku oraz na papierze z podkładem woskowym, odciski pieczęci w formie nalepek drukowanych lub tłoczonych na sucho, odciski pieczęci tuszem, bulle papieskie, odlewy pieczęci gipsowe i metalowe, odlewy pieczętne w żywicy syntetycznej, wcierki grafitowe pieczęci, unikalne bartynotypy pieczęci, fotokopie pieczęci i fotokopie rysunków pieczęci (przykłady). Najstarsze obiekty pochodzą z XI w. (1054 r.), najmłodsze z XX w. (do 1975 r.) i reprezentują kraje europejskie: Polskę, Niemcy, Austrię, Ukrainę i (mniej liczne) kraje Bliskiego Wschodu, np. Turcję. Najcenniejsza część zbioru pochodzi z kolekcji prof. M. Gumowskiego (m.in. kolekcja odlewów metalowych pieczęci) oraz z kolekcji słynnych grawerów śląskich, np. Carla Hansa.
Kolekcja numizmatyczna Stanisława Garczyńskiego: przekazana do Ossolineum w 2002 r. jako dar inż. Stanisława Garczyńskiego, numizmatyka z zamiłowania, lwowianina zamieszkałego obecnie w Teksasie. W jej skład wchodzi ponad 3 tys. numizmatów (monet, medali, banknotów), a także czasopisma numizmatyczne, obiekty filatelistyczne, kopie dokumentów i fotografii obrazujących fascynujące dzieje kolekcji. Wybór najciekawszych przedmiotów z tej kolekcji prezentowany był w ramach wystawy „Kolekcja Stanisława Garczyńskiego. Dar dla Ossolineum”.
Kolekcja numizmatyczna Jadwigi i Jana Nowaków – Jeziorańskich: przekazana do Ossolineum jesienią 2004 r. składa się ze zbioru monet polskich liczącego 563 obiekty, 35 monet obcych, 11 dawnych medali polskich oraz zespołu 163 polskich banknotów, papierów wartościowych oraz bonów zastępczych.
Varia: zbiór związany pośrednio z numizmatyką, na który składają się różnego rodzaju bony i karty żywnościowe, pieniądze zastępcze, cegiełki składkowe, odważniki, noże do papieru itp.
Depozyty: do Ossolineum jako depozyty przekazują znalezione w trakcie prac badawczych monety wrocławskie instytucje archeologiczne, przede wszystkim Katedra Archeologii UWr. W Dziale przechowywanych jest 31 monet z wykopalisk (m.in. z zamku Wleń, z Wrocławia: z Rynku, ul. Kiełbaśniczej, Kotlarskiej i Więziennej) oraz tzw. Skarb Tysiąclecia, odkryty we Wrocławiu przy ul. Kazimierza Wlk. w 2000 r. Zawiera on ponad 100 tys. denarów jagiellońskich z XV w., zlepionych w dwie większe bryły. Całość waży 35,4 kg i pierwotnie znajdowała się w naczyniu glinianym, obecnie rozbitym.