Rysunki mistrzów europejskich XV-XIX w.
Rysunki artystów polskich od XVII w.
Grafika polska i obca od XVI w.
Ekslibrisy
Malarstwo
Miniatury
Fotografie
Pocztówki
Przykłady obiektów z Działu Sztuki
Rysunki mistrzów europejskich XV-XIX w.
Peter Paul Rubens (1577-1640), Portret ks. Lorenza de Medici
Wyjątkowo cennym zespołem jest kolekcja rysunków mistrzów europejskich XV – XIX w., licząca obecnie ponad 1000 obiektów. Powstała ona głównie z przekazów trzech ofiarodawców: Ignacego Skarbka w 1843 r., Karola Kühnla w 1868 r. oraz daru Henryka Lubomirskiego przekazanego do Muzeum Lubomirskich w 1869 r., ale stanowiącego wypełnienie umowy z J.M.Ossolińskim z 1823 r. Najstarsza część kolekcji znajdująca się dziś we Wrocławiu, liczy ponad 750 jednostek i stanowi jedynie niewielką część pierwotnego zasobu. Znalazły się w niej jednak rysunki takich mistrzów jak: Albrechta Dürera (1471-1528) Głowa brodatego starca, Petera Paula Rubensa (1577-1640) Portret ks. Lorenza de Medici czy liczący kilkanaście pozycji, największy w kraju zespół rysunków Rembrandta (1606-1669), wśród których wyróżniają się dwa widoki z Amsterdamu Rybacy nad rzeką Amstel i Wejście do kanału portowego przy Rapenburgu, szkic czerwoną kredką Kobieta z dzieckiem na rękach czy scena ze Starego Testamentu – Tryumf Mordocheusza. Z rysunków szkoły włoskiej szczególnie interesujące są: Chrystus jako błogosławiące Dzieciątko, szkic powstały w kręgu Lorenza di Credi (ok.1485-1537), Krajobraz z wioską i krytym mostem Domenica Campagnoli (ok.1500-1564) oraz postacie apostołów Giannantonia Pellegriniego (1675-1741).
Wśród rysunków niderlandzkich, obok wspomnianych prac Rembrandta, wymienić należy : Św. Jana Ewangelistę – szkic wykonany w pracowni Dirca Boutsa (ok.1470/20-1472), Pejzaż górski z wieżą kościoła w dolinie Herri met de Blesa (ok.1510-1555), Wenus z Amorem sygnowany przez italianistę Jana van Scorela (1495-1562), Alegorię Czasu i Sztuki Bartholomäusa Sprangera (1546-1611), serię barwnych pejzaży Pietera Stevensa (ok.1567-po 1624), czy rysunki przygotowawcze do miedziorytów Maertena de Vosa (1537-1603). Szkołę niemiecką oprócz Dürera reprezentują prace: Wolfa Hubera (ok.1480-1553) Krajobraz górski z mostkiem, Hansa von Aachen (1552-1615) Znalezienie drzewa Krzyża Świętego, Johanna Rottenhammera (1564-1625) Chrzest Chrystusa w Jordanie, Joachima Sandrarta (1606-1688) Strzygący owcę czy Franza Antona Maulbertscha (1724-1796) Pokłon pasterzy, który jest projektem obrazu ołtarzowego dla kościoła św. Michała w Wiedniu. Szkołę francuską dobrze ilustrują: Portret Marii Stuart François Cloueta (1515-1572) i Sancho Pansa Charlesa Natoire’a (1700-1777) studium przygotowawcze do gobelinu.
Rysunki artystów polskich od XVII w.
Aleksander Orłowski – Epizod z rzezi Pragi – rysunek tuszem na szkicu ołówkowym
Zbiór rysunków polskich zgromadzonych w Dziale Sztuki obejmuje kilkanaście tysięcy obiektów i dzieli się na trzy zasadnicze zespoły. Pierwszy z nich to fragment kolekcji zgromadzonej przez Gwalberta Pawlikowskiego (1792-1852) i przekazanej Zakładowi Narodowemu przez jego wnuka Jana Gwalberta w 1921 r. Zawiera przede wszystkim prace artystów z końca XVIII i pierwszej połowy XIX w. Kolejnym jest pozyskany w okresie II wojny światowej zbiór Ambrożego Grabowskiego (1782-1868), ułożony przez kolekcjonera w dwóch albumach Rękorysy Polaków. Prace malarskie ziomków naszych oraz Ikonotheka. Na ostatni wreszcie, najliczniejszy, choć jednocześnie najmniej spójny pod względem artystycznym i ikonograficznym, składają się pozostałe nieliczne rysunki z zasobów przedwojennych, nabyte głównie od lwowskiej kolekcjonerki Heleny Dąbczańskiej i warszawskiego zbieracza Feliksa Rychlinga, oraz powojenne dary i nabytki. Ten fragment kolekcji obejmuje prace od XVII w. aż po dzień dzisiejszy.
Z dzieł najwcześniejszych wymienić należy rysunki: Marcina Altomontego (1657?-1745) Apoteoza św. Barbary, Franciszka Lekszyckiego (zm. 1668) Projekt obrazu ołtarzowego ze scenami Męki Pańskiej, Andrzeja Radwańskiego (1709/11-1762) Wniebowzięcie Matki Boskiej, Jana Piotra Norblina (1745-1830) Festyn uroczysty na lodzie. Do rysunków o dużych walorach artystycznej i jednocześnie sporej wartości ikonograficznej zaliczyć trzeba prace: Aleksandra Orłowskiego (17771-1832) Epizod z rzezi Pragi, Juliusza Kossaka Generał Henryk Dąbrowski na czele Legionów oraz Piotra Michałowskiego (1800-1855) Mohort i książę Józef Poniatowski. Cenną ilustracją historii Polski jest cykl Józefa Peszki (1767-1831) obrazujący ważne wydarzenia z dziejów kraju. Szkicowniki Artura Grottgera (1837-1867) przynoszą artystyczną wizję powstania 1863 r., z kolei zespół rysunków Maksymiliana Oborskiego (1809-1878) stanowi ważny przyczynek do poznania życia zesłańców na Sybir po jego klęsce. Wśród innych twórców, których prace znalazły się w zbiorach Działu Sztuki, wymienić należy także Cypriana Kamila Norwida (1821-1883), Józefa Brandta (1841-1915), Olgę Boznańską (1865-1940), Józefa Chełmońskiego ((1849-1914), Jacka Malczewskiego (1854-1929), Leona Wyczółkowskiego (1852-1936) i Kazimierza Sichulskiego (1879-1942).
Grafika polska i obca od XVI w.
Tomasz Treter – Wanda – miedzioryt kolorowany akwarelą; ilustracja z Regum Poloniae Icones 2 poł. XVII w.
Zbiory grafiki zostały zapoczątkowane przez niewielki, liczący około 2 tysiące jednostek zespół rycin zgromadzony przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego pod kątem ikonograficznym. Były to przede wszystkim polonika – portrety, widoki, sceny historyczne, mające ilustrować dzieje narodu. Dar Henryka Lubomirskiego zapoczątkował natomiast kolekcję grafiki europejskiej wysokiej wartości artystycznej. Zbiory powiększano głównie dzięki ofiarności społeczeństwa. Obecnie ich liczba zbliża się do 50 tysięcy obiektów.
Do najstarszych grafik szkoły polskiej w zbiorach Ossolineum należą unikalne drzeworyty z przedstawieniami Świętych Otylii i Apolonii oraz Świętych Stanisława bpa i Floriana dzieła Mistrza świętych par z lat 1504-1505. Obiektami unikatowymi są: Tomasza Tretera (1547-1600) Regum Poloniae Icones – wykonany techniką miedziorytu i kolorowany akwarelą poczet królów polskich od Lecha I do Zygmunta III i Tomasza Makowskiego (1575-1630) De Sanctis Angeles Libellus – cykl miedziorytów odbity dwustronnie na kartach z jedwabiu. Z prac rytowników młodszego pokolenia wyróżniają się dzieła Jana Piotra Norblina (1745-1830) i Michała Płońskiego (1778-1812) nawiązujące do akwafort Rembrandta. Dużą wartość ikonograficzną posiada Zbiór najpiękniejszych i najinteresowniejszych okolic Galicji – album 35 litografii wg rys. Antoniego Langego (zm.1842), wydany w 1823 r. u Pillera we Lwowie. Liczne zespoły stanowią nabyte od Mieczysława Opałki drzeworyty sztorcowe zamieszczane w prasie polskiej II poł. XIX w. oraz XIX-wieczne portrety – staloryty i litografie ze zbioru prof. Stanisława Łempickiego, polskiego historyka literatury i kultury.
Bogato jest reprezentowana w zbiorach grafika I poł. XX w. Są to często prace o dużej wartości artystycznej, realizowane w różnych technikach. Wśród wielu twórców działających w tym okresie, których dzieła zgromadzono w Dziale Sztuki, przykładowo wymienić można: Zygmunta Acedańskiego, Edmunda Bartłomiejczyka, Czesława Borowczyka, Konstantego Brandla, Tadeusza Cieślewskiego syna, Stanisława Ostoję-Chrostowskiego, Józefa Gielniaka, Feliksa Jabłczyńskiego, Marię Hiszpańską-Neumann, Adama Młodzianowskiego, Stanisława Mrożewskiego, Józefa Pankiewicza, Józefa Pieniążka, Władysława Skoczylasa, Ludwika Tyrowicza, Leona Wyczółkowskiego, czy Władysława Żurawskiego.
Grafika artystów obcych gromadzona była głównie pod kątem wartości ikonograficznych dotyczących zdarzeń, postaci i obiektów architektury. W zbiorze są jednak także prace o wybitnych walorach artystycznych. Należy do nich drzeworyt Upadek pod krzyżem z Wielkiej Pasji Albrechta Dürera, niewielki zespół akwafort Rembrandta, dwa albumy ręcznie złoconych miedziorytów wydanych przez Philippa Galle (1537-1612) Icones illustrim feminarum Veteri Testamenti i Icones illustrim feminarum Novi Testamenti z postaciami kobiet ze Starego i Nowego Testamentu, zapewne ze zbioru samego Ossolińskiego, oraz prace powstałe w kręgu tzw. szkoły graficznej Rubensa: Schelte a Bolswerta (1586-1659) Taniec wieśniaków i Lucasa Vorstermanna (1595-1675) Ilustracja z Księgi Hioba. Do unikalnych w zbiorach polskich należą akwaforty Giovanniego Battisty Tiepola (1696-1770) z cyklu Scherzi di fantasia oraz komplet Varii Capricci pochodzące z daru hr. Leona Pinińskiego z 1938 r. Prawie pełną dokumentację twórczości Francesco Bartolozziego (1728-1815) zawierają sztuczne albumy jego prac. Najwyższy poziom sztuki graficznej reprezentuje też album Giovanniego Battisty Piranesiego (1720-1778) Antichita d’Albano e di Castel Gandolfo. Nazwiska najwybitniejszych angielskich rytowników z końca XVIII w. pojawiają się na kartach tzw. teki Boydella, ilustrującej sceny ze sztuk Williama Szekspira. Teka ta, a także cykle satyrycznych miedziorytów Williama Hogartha (1697-1764), pochodzą również z daru Pinińskiego. Bardzo dobrze w zbiorach Działu Sztuki jest reprezentowana satyryczna litografia francuska z połowy XIX w. poprzez prace Honoré Daumiera (1808-1879) i Paula Gavarniego (1804-1866). Wśród rycin artystów zachodnioeuropejskich wyróżniają się również m.in. miedzioryty Lucasa van Leyden, Hendricka Goltziusa czy Sadelerów. W dziale grafiki obcej wydzielić można liczne polonica, m.in.: widoki miast polskich ze słynnego dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga Civitates orbis terrarum, wydanego w latach 1572-1617, Jonasa Suyderhoefa (1613-1686) Portret króla polskiego Zygmunta III Wazy, Willema Hondiusa (1597-1658) Portret Władysława IV Wazy, Laurenta Carsa (1699-1771) Portret Stanisława Leszczyńskiego, A. Fogga (czyn.1793-1806) Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego, Williama Dickinsona (1746-1806) Portret Zofii Zamoyskiej z synami czy Luigi Schiavonettiego (1765-1823) Portret Michała i Izabeli Ogińskich.
Ekslibrisy
Zbiór ekslibrisów liczący około 60.000 pozycji jest jednym z większych w Polsce. Zapoczątkowały go pozyskane po wojnie kolekcje Zygmunta Klemensiewicza i Tadeusza Solskiego. Składają się nań głównie polskie znaki książkowe od XVI w. do czasów współczesnych. Do najstarszych należą: ekslibrisy lekarzy krakowskich Piotra Wedeliciusza z 1532 r. i Antoniego Schneebergera z 1565 r. oraz trzy znaki biskupa wrocławskiego Andrzeja Jerina z lat 1570-1588. Wśród ekslibrisów XVII w. zwracają uwagę znaki donacyjne bibliotek gdańskich, szczególnie Z. Zappio i A. Engelke. Z ekslibrisów XVIII w. wymienić można prace następujących grafików: Franciszka Wacława Balcewicza, Jana Fryderyka Myliusa, Herszka Leybowicza, Johanna Martina Weissa czy Jana Benjamina Strachowskiego. Piękną formą odznacza się autorski ekslibris Daniela Chodowieckiego. W zbiorze obejmującym wiek XIX wyróżniają się znaki książkowe B.H. Bendówny i Kajetana Wincentego Kielisińskiego anonimowego autorstwa.
Najliczniej reprezentowane są ekslibrisy XX w., wśród których dorobek wielu artystów reprezentowany jest kompletnymi zespołami ich prac. Szczególnym wzbogaceniem kolekcji było pozyskanie w ostatnich latach wielu znakomitych ekslibrisów ze zbioru wybitnego kolekcjonera Janusza Mikołaja Szymańskiego.
Malarstwo
Jerzy Kossak – Bitwa pod Komarowem w 1920 roku – obraz olejny na sklejce z 1938 r.
W stosunku do zasobów lwowskich, liczących ponad 1000 obrazów, zbiory malarstwa ograniczają się dziś zaledwie do stu kilkudziesięciu obiektów. Są wśród nich jednak dzieła znaczące, takie jak – znajdujące się w depozycie na Zamku Królewskim na Wawelu – Epitafium Jana z Ujazdu (dzieło malarza krakowskiego czynnego w I poł. XV w.), kwatery tryptyku ze scenami z życia Św. Stanisława (autorstwa malarza szkoły krakowskiej z kręgu Mistrza ołtarza Św. Jana Jałmużnika, z ok.1505 r.), Portret Zygmunta III Wazy (sygnowany przez zmarłego przed 1609 r. Marcina Kobera) czy anonimowy obrazek na blasze przedstawiający Zygmunta III na łożu śmierci – niezmiernie interesujący dokument królewskiej pompa funebris. W ostatnich latach dzięki darom i zakupom aukcyjnym zbiór powiększył się o wiele przykładów XVIII-XIX-wiecznego malarstwa portretowego, wśród których zwraca uwagę wizerunek Adama Sariusza Stokowskiego malowany przez Jakuba Usarzewskiego (czynny w 4 ćw. XVIII w.), a także o interesujące pod względem ikonograficznym obrazy z XIX i XX w. jak np. Powstańcy 1863 roku autorstwa Ryszarda Oknińskiego i dwie prace Jerzego Kossaka przedstawiające epizody z bitwy pod Komarowem. W 2003 r. Muzeum Narodowe we Wrocławiu przekazało do Ossolineum jako depozyt 48 obrazów pochodzących z lwowskich zasobów Muzeum Lubomirskich.
Miniatury
Jakub Touron (1740-1789) – Henryk Lubomirski jako geniusz sławy – emalia na miedzi; 1789 r.
W kolekcji miniatur jest ponad 250 obiektów z portretami historycznych postaci, wśród których znajdują się wizerunki osobistości związanych z Polską: Augusta II Mocnego – autorstwa Jerzego Fryderyka Dinglingera (1670-1733), Stanisława Leszczyńskiego – francuskiego miniaturzysty Filipa Jakuba Loutherbourga st. (ok.1698-1768), Stanisława Augusta Poniatowskiego – praca anonimowa z końca XVIII w. oraz Tadeusza Kościuszki – praca Józefa Grassiego. Z miniatur z przedstawieniami osobistości europejskich wyróżniają się: malowany przez Piotra Daubigny (1793-1858) portret Letycji Bonaparte, żony króla Neapolu oraz wizerunek króla Francji Ludwika XVIII autorstwa słynnego Jana Chrzciciela Isabeya (1767-1855). Szczególną wartość dla Zakładu Narodowego posiadają dwa portrety współzałożyciela Muzeum, Henryka Lubomirskiego wykonane przez Jakuba Tourona (1740-1789) i Józefa Kreutzingera (1751-1829). Cenną kolekcję miniatur Zygmunta Sowy-Sowińskiego (1908-1954) ofiarowała Ossolineum Irena Prime z Nowego Jorku.
W zbiorze znajdują się nie tylko miniatury portretowe, lecz także ukazujące sceny historyczne i mitologiczne, jak namalowany na pergaminie przez Jana Brueghela zw. Aksamitnym (1568-1625) Krajobraz z Hermesem, Heliosem i Selene.
Fotografie
Oddział ochotników wojny polsko-ukraińskiej 1918-1919, odbitka późniejsza
Zbiór zdjęć liczy niemal 40 tysięcy obiektów. Profil gromadzenia podporządkowany jest dokumentacyjnej funkcji fotografii, ze szczególnym uwzględnieniem ziem wschodnich dawnej Rzeczpospolitej. Obejmuje widoki miejscowości i obiektów historycznych, teatralia, ikonografię znanych osób, a także wydarzeń historycznych i różnorodnych przejawów życia społecznego. Pod względem czasu powstania przeważają fotografie z XIX i pierwszej połowy XX w. W grupie widoków dominują miejscowości Galicji, Wołynia i Podola (m.in. Lwów, Kraków, Kamieniec Podolski, Krzemieniec). Istotny zespół stanowią klisze i odbitki ze zdjęciami przedstawiającymi wystrój i dekorację rzeźbiarską grupy kościołów lwowskiej szkoły rokokowej. Wyróżniający się zbiór stanowią fotografie z lat pierwszej wojny światowej – dokumentujące głównie wydarzenia rozgrywające się na froncie wschodnim oraz powstanie i przebieg działań bojowych Legionów Polskich – a także zdjęcia ukazujące zniszczenia Lwowa podczas wojny polsko-ukraińskiej. Teatralia reprezentowane są zarówno przez portrety artystów, jak i zdjęcia kostiumowe oraz sceniczne aktorów występujących głównie w lwowskich i krakowskich teatrach dramatycznych oraz operowych od poł. XIX w. po lata 50 XX w. Ikonografia osób obejmuje zarówno postacie znane z działalności politycznej, społecznej czy literackiej, jak i uczestników ważnych wydarzeń historycznych, ze szczególnym uwzględnieniem powstania styczniowego.
Zbiór gromadzony jest również pod kątem dokumentowania działalności zakładów fotograficznych, przy czym najlepiej reprezentowane są warsztaty czynne w XIX i na przełomie XIX i XX w. we Lwowie, Krakowie i Warszawie. Do najciekawszych zdjęć należą najdawniejsze, pochodzące z lat 50 i 60 XIX w., w tym wykonane wczesnymi technikami, takimi jak talbotypia i panotypia (portrety K. Lewandowskiego, A. Kaiseritza i E. Trąmpczyńskiego). Cenne są również dwa albumy z wystaw starożytniczych – warszawskiej (1856 r.) i krakowskiej (1858/1859) autorstwa Karola Beyera, a także serie widoków Wilna (J. Czechowicza), Lublina (W. Chicińskiej) i Żółkwii (T. Szajnoka). Do rzadkości należy seria zdjęć wykonana przy sztucznym świetle przez Franciszka Reisingera w podziemiach kościoła dominikanów we Lwowie (1866 r.). Z prac późniejszych wymienić można przykładowo tekę widoków Wilna dedykowaną w 1914 roku Lucjanowi Rydlowi przez Jana Bułhaka oraz tekę z widokami Krzemieńca wykonanymi w latach 1937-1939 w pracowni tamtejszego liceum przez Henryka Hermanowicza i uczniów szkoły.
Pocztówki
Pocztówka z Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 r., chromolitografia
Wśród materiałów ikonograficznych zawartych w reprodukcjach, liczących ponad 30 tysięcy obiektów, wyróżnia się zbiór kart pocztowych z I. poł. XX w., ważne źródło wiedzy o życiu toczącym się w tym czasie na terenach Środkowej Europy. Dominują ilościowo pocztówki z widokami miejscowości polskich (zwłaszcza kresowych), teatralia, karty dotyczące I wojny światowej oraz Legionów a także reprodukcje obrazów artystów polskich i wizerunki osób.