Do znanych osób uhonorowanych patronatem nad rokiem 2022 została decyzją sejmu włączona pedagożka Maria Grzegorzewska. Rok ten nie został wybrany przypadkowo, bowiem w 2022 mija dokładnie sto lat od utworzenia Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, założonej jako Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej przez Marię Grzegorzewską i uznaną przez nią samą za najważniejsze dzieło swojego życia. Wczoraj miała także miejsce 135. rocznica jej urodzin. Grzegorzewska najbardziej znana jest jako prekursorka pedagogiki specjalnej w Polsce. W uchwale ustanawiającej ją patronką roku przypomniano słowa, którymi się w życiu kierowała: „Piękne słowa tylko szkodę przynoszą, jeśli nie są poparte czynem, choćby próbą działania”.

Urodziła się 18 IV 1887 roku w Wołuczy koło Rawy Mazowieckiej (datę o rok wcześniejszą, przyjmowaną w większości źródeł, za nieprawdziwą uznał niedawno Cezary Domański w Historii psychologii w Europie Środkowej: badacze, inspiracje i koncepcje, sygn.: 1.022.655). Po ukończeniu prywatnej pensji studiowała na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Następnie wyjechała zdobywać wykształcenie za granicą, w Brukseli i Paryżu, gdzie w roku 1916 otrzymała tytuł doktorski. Trzy lata później powróciła do kraju i zajęła się swoją największą pasją i powołaniem jednocześnie – pedagogiką specjalną. Szczególnie interesowała ją tyflopedagogika, czyli wychowanie, edukacja, terapia i rehabilitacja osób niewidomych i niedowidzących.

Grzegorzewska jest autorką kilkunastu prac naukowych, części wydanych w języku francuskim. Najbardziej znane są jej Listy do młodego nauczyciela, czyli trzy cykle rozważań o celach zawodu nauczyciela i społecznym znaczeniu jego pracy. Cykl pierwszy został wydany w roku 1947, następne zaś w 1958 i 1961 (wszystkie dostępne w Bibliotece Ossolineum). Utworzyła dla nauczycieli i redagowała pismo o tytule „Szkoła Specjalna”, które od 1924 roku z przerwami jest wydawane do dzisiaj. Razem z inną pedagożką specjalną, Józefą Joteyko, była także redaktorką czasopisma „Roczniki Polskiej Ligii Nauczania”. Archiwalne numery obu czasopism dostępne są w Czytelni Czasopism Biblioteki Ossolineum.

Jej największym osiągnięciem zawodowym, swoistym „oczkiem w głowie”, był założony w 1922 roku w Warszawie Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej. Była to prekursorska placówka, wówczas jedyna tego rodzaju w Polsce. Powstał z połączenia Państwowego Seminarium Pedagogiki Specjalnej z Państwowym Instytutem Fonetycznym. Uczelnia miała za zadanie kształcić nauczycieli odpowiednio przygotowanych do pracy z dziećmi „specjalnymi”. Istniały m. in. oddziały do nauczania osób głuchoniemych, niewidomych, ale też „upośledzonych moralnie”. W 1930 Grzegorzewska utworzyła drugą instytucję kształcącą pedagogów specjalnych – Państwowy Instytut Nauczycielski, który prowadziła osobiście do roku 1935.

Przełomowy jak na tamte czasy okazał się jej sposób podejścia do dzieci z trudnościami wychowawczymi. Za najważniejszą cechę osobowości nauczyciela uważała miłość do dzieci. Jej motto brzmiało: „Nie ma kaleki, jest człowiek”. Zajmowała się w szczególności dziećmi niewidzącymi (nazywanymi wówczas ociemniałymi), a także niesłyszącymi. Żeby uzmysłowić sobie rewolucyjność jej podejścia można pochylić się chociażby nad słownictwem używanym wówczas do opisu różnych schorzeń. W oficjalnych pracach badawczych tamtego okresu dzieci o niższym niż przeciętny poziomie inteligencji dzieliło się na „imbecyli”, „idiotów” i „debili”, zaś za formę neutralną emocjonalnie uchodziło określenie „dzieci anormalne”.

Wiele prac straciła podczas powstania warszawskiego, kiedy spłonął jej dom. Po wojnie reaktywowała PIPS jako uczelnię dwuletnią, a jako dyrektorka pracowała w niej aż do 1960 roku. W marcu 1950 roku kierowała praktyką studentów PIPS-u w Państwowym Zakładzie Wychowawczym dla Dzieci Głuchych we Wrocławiu, któremu w roku 1968 nadano jej imię. W Bibliotece Ossolineum zapoznać się można z dziejami tej placówki (sygn.: 613.429).

Opracowała Natalia Szumna (Dział Przechowywania i Udostępniania)