Ósmego marca w wielu krajach świata obchodzony jest Dzień Kobiet. Pochodzenie tego święta ściśle wiąże się z ruchami emancypacyjnymi kobiet z przełomu XIX i XX wieku, znanymi dziś powszechnie jako pierwsza fala feminizmu. Przy tej okazji warto wspomnieć, że na ziemiach polskich, począwszy od XIX wieku, również rozwijał się prężnie tak zwany ruch kobiecy. Większość czytelników świadoma jest obecności motywów emancypacyjnych w twórczości takich pisarek jak: Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka czy Zofia Nałkowska, ale wiele nazwisk mniej rozpoznawalnych pisarek-działaczek popadło dziś w zapomnienie. W procesie odzyskiwania pamięci o nich niezwykle pomocne mogą być „Pamiętniki z lat 1886-1914” Romany Pachuckiej.

Ta polska działaczka, pedagożka i autorka broszur edukacyjnych poświęconych kwestii nauczania dziewcząt, takich jak: „Miejmy odwagę wymagać” czy „Na marginesie problemów szkoły średniej”, była jedną z głównych działaczek ruchu feministycznego w Warszawie. Studiowała na Uniwersytecie Lwowskim, uczelni przychylnie nastawionej względem emancypacji kobiet, na którym pierwsze studentki zostały immatrykulowane już w 1897. Następnie obroniła doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim i poświęciła się pracy pedagogicznej. Pracowała także w redakcji periodyku feministycznego „Ster”, gdzie poznała dwie inne ważne działaczki ruchu kobiecego – Paulinę Kuczalską-Reinschmit oraz Józefę Bojanowską. Ich wspólne starania o wywalczenie dla kobiet szeregu praw – głównie wyborczych oraz tych związanych z dostępem do edukacji i możliwością wykonywania różnych zawodów – opisała Pachucka właśnie w swoich „Pamiętnikach”. Ich rękopis przechowywany jest w Dziale Rękopisów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, a wersja drukowana została wydana przez Wydawnictwo Ossolineum w 1958 roku.

Nazwisko Pauliny Kuczalskiej-Reinschmit bywa często łączone z początkami formy zorganizowanej, którą polski ruch kobiecy przybrał w latach 80. XIX wieku głównie za jej sprawą. W działalność feministyczną zaangażowała się wzorem swojej matki, w młodości związanej z kręgiem Entuzjastek, działaczek feministycznych skupionych wokół postaci Narcyzy Żmichowskiej. Biorąc przykład z emancypantek zagranicznych, Kuczalska-Reinschmit utworzyła pierwsze placówki pracy kobiecej, funkcjonujące początkowo jako organizacje dobroczynne. Zajmowała się także działalnością publicystyczną, którą rozpoczęła w „Echu” w 1881, a kontynuowała rubryką „E pur si muove” w „Przeglądzie Tygodniowym”. Taki sam tytuł nosi wydany współcześnie wybór jej tekstów publicystycznych z lat 1881-1918, dostępny na miejscu w Bibliotece ZNIO. Od 1895 Kuczalska-Reinschmit wydawała, najpierw we Lwowie, a następnie w Warszawie, periodyk „Ster”, którego prowadzenie w 1910 roku przejęła Józefa Bojanowska.

Bojanowska była kolejną z kręgu warszawskich feministek-publicystek. Ukończywszy Uniwersytet Latający, założyła ona pierwszą w Warszawie introligatornię, w której mogły pracować kobiety. Razem z Kuczalską-Reinschmit, towarzyszką pracy i życia, prowadziła w Warszawie czytelnię dla kobiet, popularne miejsce spotkań tamtejszych emancypantek. Była także inicjatorką wielu kursów dla kobiet, a także założycielką lokalnych oddziałów Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich. Publikowała w „Kurierze Codziennym”, „Kurierze Warszawskim”, „Nowej Gazecie”, „Ogniwie” i „Sterze”. Większość wymienionych tytułów dostępnych jest na miejscu w Dziale Czasopism Biblioteki ZNIO lub w wersji elektronicznej w kolekcji czasopism polskich Biblioteki W. Stefanyka.

Wśród wielu innych działaczek feministycznych tamtego okresu warto wymienić także Cecylię Walewską, autorkę dwuczęściowego dzieła pt. „Ruch kobiecy w Polsce” czy Marię Dulębiankę, związaną z Marią Konopnicką malarkę, autorkę artykułów o kwestii kobiecej i kandydatkę na posła na sejm galicyjski w 1908. Po szczegóły działalności i życia wyżej opisanych oraz pozostałych, niewymienionych tu z nazwiska działaczek, odsyłam zainteresowanych do pamiętników Pachuckiej.

Opracowała Natalia Szumna (Dział Przechowywania i Udostępniania)