Sto dwadzieścia lat temu, 7 czerwca 1902 roku, warszawski „Tygodnik Illustrowany” wydrukował pierwszy odcinek nowej powieści Stefana Żeromskiego pt. Popioły. Książka została ciepło przyjęta przez czytelników, a odniesiony sukces pozwolił jej autorowi porzucić pracę w bibliotece i przenieść się prawie na rok do Zakopanego, by tam całkowicie poświęcić się pracy pisarskiej.

Tekst Popiołów był drukowany w warszawskim czasopiśmie przez kolejne dwa lata, a w tym samym czasie Żeromski przygotowywał do druku wersję książkową. W 1904 roku pojawiła się ona nakładem wydawnictwa Gebethner i Wolff. Dzieło do dzisiaj chwalone jest za oryginalny pomysł prowadzonych równolegle wielu wątków narracyjnych, które wszystkie tworzą wiernie oddaną panoramę obyczajów i życia społeczeństwa przełomu XVIII i XIX wieku.

Żeromski rozpoczął pisanie Popiołów prawdopodobnie jeszcze przed rokiem 1897, podczas pobytu w Szwajcarii, gdy był pracownikiem biblioteki polskiej w Rapperswilu, a kontynuował po powrocie do kraju, gdy pracował w bibliotece Zamoyskich w Warszawie. W założeniu autora Popioły miały być pierwszą częścią trylogii. Dalsze dzieje rodziny Olbromskich, Rafała i jego syna Huberta, Żeromski opisał w kontynuacji powieści pt. Iskry poświęconej tematyce powstania listopadowego. Rękopisy obu dzieł zostały jednak skonfiskowane przez żandarmerię rosyjską i tylko pierwszy z nich udało się odzyskać. Żeromski nigdy nie podjął się ponownego napisania Iskier, stworzył natomiast ostatnią część niepełnej trylogii – Wierną rzekę, w której występuje syn głównego bohatera Popiołów.

Do zwiększenia popularności książki przyczyniły się znacząco jej tłumaczenia. Wydanie niemieckie pojawiło się już w tym samym roku, co polskie. W Bibliotece Ossolińskiej dostępne jest pod sygnaturą 119.379. W naszych zbiorach znajduje się ponadto tłumaczenie powieści na język francuski (sygn.: 234.422) i angielski (sygn.: 514.018). Ciekawym doświadczeniem jest porównanie w każdej z tych wersji językowej pierwszego, najbardziej znanego zdania powieści – Ogary poszły w las.

Poza Popiołami Żeromskiemu udało się także napisać wiele innych wybitnych powieści i nowel. Do części z nich ilustracje stworzyła wieloletnia partnerka pisarza, Anna Zawadzka. Para nigdy nie wzięła ślubu, gdyż na rozwód nie zgodziła się poprzednia małżonka pisarza, Oktawia Żeromska. Mimo to córka Zawadzkiej i Żeromskiego, Monika, używała jego nazwiska i – podobnie jak jej matka – wykonywała rysunki do dzieł Żeromskiego. Zilustrowała m.in. Wiatr od morza, który został jej zadedykowany (sygn.: 361.859). Po śmierci ojca opisała swoje dzieciństwo i jego samego, a także dalsze swoje życie, wydając pięć tomów wspomnień (tom pierwszy – sygn.: 721.63).

Opracowała Natalia Szumna (Dział Przechowywania i Udostępniania)