515 lat temu, 8 grudnia 1506 roku, Zygmunt I zwany później Starym został wybrany na króla Polski. Jego panowanie, włącznie z rządami następcy, Zygmunta II Augusta, kojarzą się zwykle z epoką renesansu, z rozkwitem kulturalnym i dużym znaczeniem politycznym państwa Jagiellonów. Należy jednak pamiętać, że osiągnięcia „złotego wieku” stanowiły fragment długiej epoki jagiellońskiej, trwającej od wstąpienia na tron Władysława Jagiełły w 1386 r., a zakończonej śmiercią Zygmunta Augusta w 1572 r.

Epoka ta, oprócz przeobrażeń ustrojowych, społecznych, gospodarczych czy wspomnianych już kulturalnych, to także czasy kształtowania się terytorium państwowego. Obszar Polski i Litwy podlegał w tym czasie zmianom, a do kluczowych w tym zakresie zalicza się odzyskanie Pomorza Gdańskiego (1466 r.) i przyłączenie Inflant (1561 r.) wraz z pozyskaniem lenna Kurlandii. Pamiętnym, choć dyskusyjnym faktem stało się rozciągnięcie zwierzchności lennej nad Prusami Książęcymi (1525 r.). Niewątpliwe osiągnięcie stanowiło wcielenie Mazowsza (ostatecznie w 1529 r.) czy – zdecydowanie mniejszych – księstw śląskich: siewierskiego, oświęcimskiego i zatorskiego. To także okres wschodniej ekspansji Litwy, która jednak oprócz znaczących nabytków musiała w XVI w. odnotować straty na rzecz Moskwy, wśród nich Smoleńsk (1514 r.). Historyczną zmianą, w następstwie decyzji powziętych przy zawieraniu unii lubelskiej, było przesunięcie z Litwy do Korony znaczących obszarów późniejszej Ukrainy – Wołynia, województw bracławskiego i kijowskiego.

Zagadnienia te nabierają znaczenia, jeśli przyjrzymy się kartografii, a więc dziełom ludzkiej twórczości, których podstawowym celem jest właśnie przedstawianie terytoriów. Dopiero od XVI stulecia możemy mówić o w miarę pełnym opracowywaniu kartograficznym ziem polskich. Jednak nawet wówczas autorzy stosunkowo wolno reagowali na nowe fakty, toteż nic dziwnego, że zrodzona u schyłku okresu jagiellońskiego Rzeczpospolita Obojga Narodów nie znalazła na mapach swojego odzwierciedlenia niemal do końca XVI w. Dopiero wiek XVII przyniósł kompletny obraz kartograficzny państwa polsko litewskiego reprezentowany przez coraz liczniejsze dzieła. Wcześniej mamy do czynienia z oddzielnymi mapami Polski (w zasięgu terytorialnym Królestwa), Litwy czy kilku wybranych regionów.

Warto się przyjrzeć trzem przykładom. Pierwsza z reprodukcji prezentuje fragment mapy Polski autorstwa Bernarda Wapowskiego z 1526 r. Nie pochodzi ze zbiorów Ossolineum, ponieważ mapa ta nie jest dostępna w żadnej bibliotece. To wykonane w formie drzeworytu dzieło nie zachowało się niestety do naszych czasów w całości, więc o rezultatach pracy B. Wapowskiego, zwanego „ojcem kartografii polskiej”, świadczą jedynie nieliczne ocalałe fragmenty. Dodajmy, że dokonania Wapowskiego są wysoko oceniane przez badaczy, a wartość dostępnych nam reliktów mapy podnosi to, że uzyskujemy wgląd w opracowanie powstałe już w czasach Zygmunta Starego. Drugą z prezentowanych pozycji, tym razem ze zbiorów ossolińskich, jest mapa Wacława Grodeckiego pochodząca z wydanego w Antwerpii w 1579 r. atlasu Abrahama Orteliusa. Grodecki, który swoją mapę w pierwotnej wersji opublikował w 1562 r., w znacznym stopniu opierał się na dziele Wapowskiego, jednak jego opracowanie wykazuje szereg różnic. Uwzględnił także ziemie litewsko-ruskie, ale jakość ich przedstawienia pozostawiała wiele do życzenia. Niemniej i ta pozycja stanowi ważny dokument epoki w zakresie kartografii. Trzecim obiektem, również ze zbiorów Ossolineum, jest oryginalne ujęcie księstw oświęcimskiego i zatorskiego. To jedna z nielicznych ówcześnie tzw. map partykularnych, czyli poświęconych mniejszym obszarom, w odróżnieniu od map generalnych, odnoszących się do całości Polski lub jej większych części. Przedstawia dwa księstwa przyłączone do Polski poprzez zakup w latach 1457-1494, a formalnie wcielone do królestwa za Zygmunta Augusta w 1564 r. Mapa stanowi sporządzoną przez A. Orteliusa przeróbkę opracowania kartograficznego Stanisława Porębskiego z 1563 r. i opublikowaną w atlasie Orteliusa w 1579 r.