Szata graficzna jest wyjątkowo ważnym elementem współczesnej książki, który pełni nie tylko funkcję efektownego dodatku do tekstu, lecz także uzupełnia, objaśnia, a czasem nawet zastępuje treść publikacji. Jak wyglądała szata graficzna książek, które czytali nasi przodkowie 200, 300, 400, a nawet 500 lat temu? Jakie elementy graficzne poza ilustracją całostronicową służyły do zdobienia książki dawnej?

W książce rękopiśmiennej pierwotne elementy zdobnicze zostały wprowadzone do tekstu w postaci inicjałów, tytułów lub linii ozdobnych. Z czasem pojawiły się coraz bardziej skomplikowane wzory – dekoracje marginalne oraz miniatury, które odgrywały niezwykle ważną funkcję decydując o estetycznej i artystycznej wartości całego manuskryptu.
Wynalezienie w połowie XV w. przez Johannesa Gutenberga z Moguncji nowoczesnej metody druku spowodowało duże zmiany w technice powielania tekstu. Sposób dekorowania książek w pierwszych latach istnienia drukarstwa nadal jednak pozostawał wzorowany na manuskryptach: kroje czcionek naśladowały pismo ręczne różnego rodzaju, w tekście występowały często abrewiatury i ligatury, a elementy zdobnicze – inicjały, rubryki, dekoracje marginalne, miniatury – malowano ręcznie. Od XVI w. wszystkie elementy dekoracyjne powstawały już przy pomocy technik drukarskich – drzeworytu oraz miedziorytu. Ważny komponent szaty graficznej starych druków stanowiły ilustracje całostronicowe odbite z desek lub płyt miedziorytniczych, a także nowy element niespotykany wcześniej w rękopisach – karta tytułowa z sygnetem drukarskim, często ozdobiona bordiurą, ramką, listwą ornamentalną, kompozycjami architektonicznymi oraz figuralnymi.

Elementami grafiki książki dawnej, które służyły wizualnemu urozmaiceniu tekstu i w większości nie przetrwały do dzisiaj, były różnorodne ozdobniki najczęściej wykonane w technice drzeworytu lub odlane w metalu. Wśród nich warto wymienić ozdobniki występujące w różnych formach i rodzajach w zależności od miejsca i roli, którą pełniły w tekście:

• winiety nagłówkowe pojawiały się na początku tekstu lub rozdziału i oprócz ornamentu i scen figuralnych mogły zawierać tytuł;
• finaliki lub winiety końcowe umieszczano na końcu książki lub rozdziału; najczęściej miały one formę trójkąta skierowanego wierzchołkiem w dół, wypełnionego ornamentem lub elementami figuralnymi;
• przerywniki – ozdoby graficzne wprowadzane w tekst dla oddzielenia zdań lub rozdziałów w postaci ornamentu ciągłego lub szeregującego odrębne elementy zdobnicze;
• bordiura – ozdobna ramka okalająca tekst lub obrazek, zajmująca marginesy oraz przestrzeń między szpaltami.

Tekst książki, jej poszczególne rozdziały oraz akapity rozpoczynały •inicjały• – ozdobne litery większe od liter tekstu podstawowego, które mogły być ujęte w kwadratowe ramki lub zamykać w sobie ornament i ilustrację. Drzeworytowe inicjały odbijane wraz z kolumną tekstu pojawiły się w książce drukowanej w drugiej połowie XV w. zastępując ręcznie wykonane litery. W pierwszych drukach zdobionych ręcznie na miejscu inicjałów drukowano małe litery, tzw. •reklamanty•, i zostawiano wolną przestrzeń na domalowanie inicjału.

Elementy zdobnicze mogły być przygotowywane specjalnie do jednego wydania. Często zaś klocki drzeworytowe oraz płyty miedziorytnicze wraz z drobnymi elementami zdobniczymi były wielokrotnie wykorzystywane w różnych edycjach lub wydaniach jednej drukarni czy nawet w różnych oficynach przez kilku drukarzy.
Przez wieki rodzaje elementów zdobniczych pozostawały takie same, lecz szata graficzna starych druków zależała od dominującego w danej epoce stylu, charakteru tekstu, przeznaczenia dzieła, finansowych oraz technicznych możliwości drukarni, umiejętności jej twórców etc.

***

Elementy zdobnicze przedstawione na zdjęciach pochodzą ze starych druków z kolekcji ZNiO wydanych w Krakowie, Lwowie, Ostrogu, Poczajowie, Supraślu, Wrocławiu, Strasburgu oraz Kolonii.