» Rocznica powołania Komisji Edukacji Narodowej

Dziś mija 249 lat od powołania Komisji Edukacji Narodowej – pierwszego w Europie organu władzy oświatowej, będącego odpowiednikiem dzisiejszego Ministerstwa Edukacji i Nauki.

W 1773 r. zakon jezuitów, który do tej pory stanowił w Rzeczpospolitej podstawę edukacji podstawowej i średniej, został rozwiązany. Wydarzenie to zdeterminowało konieczność stworzenia zupełnie nowej organizacji edukacji na naszych ziemiach. Była to zarazem okazja do dokonania głębokich reform konserwatywnego szkolnictwa jezuickiego.

Grupa ekspertów pod kierownictwem Hugona Kołłątaja stworzyła od podstaw trójstopniowy model edukacji ze szkołami parafialnymi, powiatowymi oraz uniwersytetami. W duchu oświecenia opracowano też zupełnie nowy program nauczania, wprowadzając m.in. elementy wychowania fizycznego, historię naturalną oraz język polski jako główny język nauczania.

Jednym z najważniejszych osiągnięć KEN było niewątpliwie opracowanie pionierskich podręczników w języku polskim, nad czym czuwało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Ich autorami i redaktorami byli specjaliści z poszczególnych dziedzin, będący wybitnymi przedstawicielami polskiego i europejskiego oświecenia. Wypracowana w tym czasie polska terminologia niektórych nauk (zwł. przyrodniczych i ścisłych), stała się obowiązującą podstawą dla wielu dziedzin, do dziś wykorzystywaną w nauce polskiej.

Po utracie przez Polskę niepodległości wykształcona w duchu reform KEN kadra nauczycielska wychowywała kolejne pokolenia młodzieży. Z opracowanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych podręczników (będących w użyciu jeszcze po 1918 r.) uczyli się wszyscy wielcy twórcy XIX w. jak choćby Adam Mickiewicz czy Bolesław Prus oraz naukowcy tacy jak Ignacy Łukasiewicz czy Maria Skłodowska-Curie.

W Dziale Starych Druków Zakładu Narodowego im. Ossolińskich przechowywane są pierwsze drukowane prace członków KEN, wdrażające oświeceniowe reformy oświaty, jak również pierwsze edycje wydawanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych podręczników.

Szczególnie warto zwrócić uwagę na opublikowane w 1775 r. historyczne „Obwieszczenie […] Względem Napisania Ksiązek Elementarnych Do Szkoł Woiewodzkich” (sygn. XVIII-4657), w którym Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych kierowało do autorów wytyczne co do opracowania nowych podręczników. Znajdziemy tu sporządzony przez KEN „Układ Nauk […]”, gdzie przedstawiono zarys nowego programu nauczania wraz z wykazem przedmiotów.

Pierwszym z ww. pionierskich podręczników były „Wypisy Z Autorow Klassycznych […]” z 1777 r. (sygn. XVIII-5771), gdzie już na pierwszych kartach zamieszczono tekst „O Powinnościach wzaiemnych między Uczniem i Nauczycielem”. Konkursy na pierwsze podręczniki do arytmetyki i geometrii wygrał zaś szwajcarski matematyk Simon Antoine Jean L’Huillier. Ich pierwsze wydania ukazały się w 1778 (XVIII-5548) i 1780 r. (XVIII-10026). W zagadnienia dot. fizyki młodych Polaków miał wprowadzać fizyk i dyrektor Szkoły Rycerskiej Michał Jan Hube („Wstęp do Fizyki […]” z 1783 r., sygn. XVIII-9784). Z kolei świat roślin i zwierząt opisywali tutaj słynny przyrodnik Jan Krzysztof Kluk („Botanika […]” z 1785 r., sygn. XVIII-10076) oraz lekarz i zoolog Paweł Czempiński („Zoologia […]” z 1789 r., sygn. XVIII-57225).

Obchodząc Dzień Edukacji Narodowej, zachęcamy do wspominania osiągnięć KEN oraz nie tak długiej historii realizacji idei powszechnej edukacji.

Zob. też:

Piramowicz, Grzegorz, List Do Przyiaciela O Komissyi Rzeczypospolitey Nad Edukacyą Narodową […], Warszawa [1773]

Popławski, Antoni, O Rozporządzeniu Y Wydoskonaleniu Edukacyi Obywatelskiey […], Warszawa 1775