» Sienkiewicz krzepi. Cz.4 – „W pustyni i w puszczy”

Henryk Sienkiewicz jako afrykański myśliwy, fotografia wykonana w atelier w Krakowie, rkps Oss. 12170.

Czy powieść W pustyni i w puszczy, obecnie lekturę w szkole podstawowej, Henryk Sienkiewicz napisał z myślą o swoich dzieciach? Niekoniecznie. Powstawała w latach 1910-1911, kiedy Henryk Józef i Jadwiga mieli już po dwadzieścia kilka lat. Noblista czuł się zmęczony rolą „narodowego autorytetu”. Był też zniechęcony tym, że dwie ostatnie powieści – historyczna Na polu chwały (1903-1905) i współczesna Wiry (1909-1910) nie zdobyły uznania krytyki. Usiadł więc i zaczął pisać coś, co przychodziło łatwo i przywoływało wspomnienia z podróży. Za pierwowzór bohaterki (Nel Rawlison) i pierwszą czytelniczkę posłużyła mu 12-letnia Wandzia, przybrana córka krakowskiego przyjaciela, prof. Bolesława Ulanowskiego. Pisał do niej w Boże Narodzenie 1909 r.: „[…] postanowiłem zacząć i skończyć do przyszłego Nowego Roku (to jest do 1911) powieść pod tytułem: Przygody dwojga dzieci w środkowej Afryce. Będzie tam występował chłopiec Polak, dziewczynka Angielka, a prócz tego Beduini, Arabowie, Murzyni – ludożercy, nie licząc słoni, krokodylów, lwów, hipopotamów e.t.c. – Chcę to tak napisać, by książkę mogły czytać z ciekawością nie tylko dzieci, ale i panienki trzynastoletnie, a nawet i dorośli.” Istotnie, książka zdobyła wielką popularność wśród czytelników polskich i zagranicznych, nie tylko wśród młodzieży. Zainteresowały ich przygody bohaterów pełne zwrotów akcji i tło historyczne (powstanie mahdystów w 1885 r.). Urzekła plastycznie opisana przyroda Afryki, a w szczególności zwierzęcy bohaterowie, jak pies Saba i słoń King. Sympatię zdobył bohater – Staś Tarkowski, który w czasie tułaczki był poddawany próbom, przechodził metamorfozę i dojrzewał. Książka została szybko okrzyknięta „Polską robinsonadą”.

: Fragment listu H. Sienkiewicza do Wandzi Ulanowskiej 1909 dot. planów napisania książki o Afryce, rkps Oss. 5465

: List H. Sienkiewicza do Wandy Ulanowskiej podpisany Staś Tarkowski, z dalszymi przygodami, rkps Oss. 6949

: – List H. Sienkiewicza do Stanisława Witkiewicza z 1882 r., dot. fascynacji Afryką, zakupiony w 2018 r., rkps akc. 202/18

Sienkiewicz korzystał z motywów i wzorców zaczerpniętych z popularnych wówczas powieści przygodowych, jak Piętnastoletni kapitan Verne`a, ale to by nie wystarczyło na literacki „przebój”. Odwoływał się także do własnych spostrzeżeń i doświadczeń. Jak napisał do Marii Chełkowskiej w marcu 1911 r.: „Sam byłem w Afryce; widziałem te kraje, które opisuję. Nadaje to opowiadaniu pewną cechę realności.” Na przełomie lat 1890-1891 Sienkiewicz powziął plan napisania dla „Słowa” cyklu reportaży (wydanych później jako Listy z Afryki) i powieści o handlu niewolnikami. Wyruszył w towarzystwie młodego hrabiego Jana Tyszkiewicza. Z Neapolu popłynął do Kairu, stamtąd parowcem przez Kanał Sueski do Zanzibaru, potem na polowanie na ląd, nad rzekę Kingami. Wyprawa zakończyła się leczeniem febry w misji w Bagamojo, potem w szpitalu w Zanzibarze. Jednak pisarz nie uznawał jej za nieudaną. „Widziałem wszystko, com chciał i potrzebował widzieć” – napisał do przyjaciela.

Jak się wydaje, początek fascynacji Sienkiewicza Czarnym Lądem sięga roku 1882, kiedy został szczęśliwym małżonkiem Marii z Szetkiewiczów i redaktorem (oraz współwłaścicielem) pisma „Słowo”. Zamieszczał w nim informacje o pionierskiej ekspedycji Stefana Szolc-Rogozińskiego do Kamerunu, której był wielkim entuzjastą. Planował nawet osiedlenie się z rodziną i przyjaciółmi na odkrytych przez Polaka ziemiach. W maju 1882 r. pisał do Stanisława Witkiewicza (którego również namawiał na wyjazd): „Czytam w tej chwili „Wnętrze Afryki” Jacolliota – rzecz dość nędzna, trochę Verne`a, ale marzę i marzę. Marynia nazywa się od niejakiego czasu M`Bwana […]”.

Przechowywany w Ossolineum autograf W pustyni i w puszczy liczy 192 karty, z czego ok. 50 to bruliony, co dla Sienkiewicza nietypowe, był on bowiem znany z pisania od razu „na czysto”, do druku. Zawierają one niewykorzystane fragmenty tekstu. Autograf zakupiono w 1952 r. – część od syna pisarza, Henryka Józefa a część od Marii Ejsmondowej, która otrzymała fragmenty w prezencie od autora. W 2018 roku doszła nam jeszcze jedna karta z początkiem rozdziału X, którą autor ozdobił rysunkami afrykańskich zwierząt.