W roku 1914 wybuchł konflikt zbrojny między państwami, które doprowadziły w latach 1772-1795 do upadku I Rzeczypospolitej Polskiej. Tym samym po raz pierwszy od wielu lat pojawiła się realna szansa na odzyskanie przez Polskę niepodległości. Stający naprzeciw siebie dotychczasowi zaborcy (Niemcy z Austro-Węgrami przeciwko Rosji) zaangażowali w spór największe mocarstwa świata stawiając jednocześnie sprawę naszej niepodległości jako nieodłączną część I wojny światowej.

Sytuację tą dostrzegli przedstawiciele polskich organizacji i ruchów niepodległościowych na emigracji, którzy w różnej formie podjęli działania na rzecz odrodzenia się państwa polskiego. W czyn zbrojny zaangażowały się m.in. Legiony Polskie Józefa Piłsudskiego walczące u boku Niemiec i Austro-Węgier. Z kolei Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim i Ignacym Paderewskim na czele podjął działania dyplomatyczne, które miały „sprawę polską” wprowadzić do ówczesnej polityki międzynarodowej. W odpowiedzi na oba te kierunki działalności państwa zaborcze zabiegając m.in. o polskich żołnierzy zadeklarowały możliwość utworzenia samodzielnego państwa polskiego. Z drugiej strony w styczniu 1918 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson ogłosił projekt programu pokojowego dla Europy, który mówił m.in. o konieczności utworzenia niepodległego państwa polskiego. W efekcie tych i wielu innych pomniejszych działań w listopadzie 1918 odrodziła się II Rzeczypospolita polska. W Dziale Rękopisów ZNiO odnajdziemy ślady tych czynów niepodległościowych mających miejsce w Europie jak i w Stanach Zjednoczonych.

Poniżej prezentujemy odpisy listów marszałka Józefa Piłsudskiego do generała Kazimierza Sosnkowskiego. W pierwszym z 31 marca 1916 roku Piłsudski opisuje swoje relacje z Naczelnym Komitetem Narodowym (reprezentującym wszystkie środowiska polityczne zaboru austriackiego) i Kołem Polskim (wchodzącym w skład parlamentu wiedeńskiego). W drugim liście (z 11 stycznia 1917 roku) Piłsudski prezentuje swoją wizję funkcjonowania Tymczasowej Rady Stanu. Składa też Kazimierzowi Sosnkowskiemu (wówczas swemu najbliższemu współpracownikowi) propozycję objęcia stanowiska „wicedyrektora w sprawach wojskowych” Departamentu Wojskowego Tymczasowej Rady Stanu (sygn. 16501).

Pamiętnik wojenny Marii z Branickich Lubomirskiej z lat 1914 – 1918 (Dział Rękopisów, sygn. 11/04)

Święto niepodległości jest również tematem licznych wspomnień i listów przechowywanych w ossolińskim Dziale Rękopisów. Tu prezentujemy fragment pamiętnika Marii z Branickich Lubomirskiej. Księżna była córką Władysława Branickiego herbu Korczak i Julii z Potockich. 6 września 1893 roku poślubiła polityka ks. Zdzisława Lubomirskiego, w latach 1917–1918 członka Rady Regencyjnej, która w dniu 7 października 1918 roku proklamowała niepodległość Polski.

Unikalnym zespołem ilustrującym wkład Polonii Amerykańskiej w dzieło odzyskania niepodległości jest spuścizna Michała Kwapiszewskiego, dyplomaty i bliskiego przyjaciela Ignacego Paderewskiego. Odnajdziemy w niej korespondencję ilustrującą działalność Paderewskiego w Stanach Zjednoczonych na rzecz odrodzenia niepodległego państwa polskiego – w tym jego współpracę z Polskim Komitetem Ratunkowym w Ameryce (PCKR) i wyłonionym z niego Wydziałem Narodowym Polskim (WNP).

Prezentujemy korespondencję Ignacego Paderewskiego z Jamesem C. Withem, jednym z najwybitniejszych dziennikarzy amerykańskich, który zorganizował na terenie Stanów Zjednoczonych polską agencję prasową Associated Polish Press (APP). Agencja objęła patronatem wszystkie solidaryzujące się z pracą WNP i PCKR pisma polskie w Ameryce, które z kolei otrzymały pełnomocnictwo na drukowanie artykułów i komunikatów WNP i PCKR i propagowania sprawy polskiej. Równocześnie Agencja rozpoczęła wydawanie miesięcznika „Free Poland”.

„Jednym z pierwszych, którzy na zew Ojczyzny stanęli w pełnym rynsztunku bojowym, materialnym i moralnym pod wskrzeszony sztandar narodowy, był Polak z Ameryki. Nie wolno nam nigdy zapominać o tym, że obok trzech zaborów, trzech dzielnic Polski, narzuconych nam tragicznym zrządzeniem losu tworzyła się współcześnie w Nowym Świecie „czwarta dzielnica” Polski. Nasza świadomość narodowa nie chce się zżyć z tą prawdą, że w minionym stuleciu naród polski stworzył z siebie za Oceanem nowy organ narodowy, który kształcił w sobie cechy wolności, niezawisłości i przedsiębiorczości, nie mogące rozwijać się swobodnie w kraju ojczystym” (Michał Kwapiszewski, Czwarta dzielnica, „Błękitny Weteran”. Organ Stowarzyszenia Weteranów B. Armii Polskiej we Francji, nr 5/1937, s. 9).

Chociaż dzień 11 listopada 1918 roku uznajemy za symboliczną datę odzyskania przez Polskę niepodległości to walka Polaków o ostateczny kształt granic odrodzonej Rzeczypospolitej trwała nieprzerwanie do 1921 roku.

W walkach o Lwów poległo blisko pół tysiąca Polaków, około dwustu z nich było uczniami szkół średnich i studentami, a kilkunastu uczniami szkół powszechnych. W zbiorach Działu Rękopisów ZNiO znajdują się pamiątki (w tym zeszyty szkolne) najmłodszego obrońcy miasta – Jurka Bitschana.

Polski gimnazjalista urodzony w 1904 roku, harcerz, syn Aleksandry Zagórskiej, działaczki niepodległościowej i podpułkownik Wojska Polskiego, zginął 21 listopada w trakcie walk polsko-ukraińskich.

Po śmierci chłopca powstała popularna Ballada o Jurku Bitschanie do słów poetki Anny Fischerówny:

„Mamo najdroższa bądź zdrowa

Do braci idę w bój

Twoje uczyły mnie słowa

Nauczył przykład Twój…”

Koniec I wojny światowej był dla młodej Polski jednocześnie początkiem nowego konfliktu o ustanowienie ostatecznego kształtu wschodniej granicy – wojny z bolszewikami.

Wycinek z wydawnictwa okolicznościowego amerykańskiej agencji Underwood & Underwood. Uroczystość poświęcenia w Katedrze Warszawskiej sztandaru polskiego pułku przed wyjściem do walki z bolszewikami. Poniżej powitanie w Warszawie żołnierzy amerykańskich polskiego pochodzenia przybyłych z Francji. Na pierwszym planie Generał Stanisław Haller (dowódca lotniczego legionu RP), gen. armii francuskiej Louis Edouard Le Rond Henri (członek Komisji do Spraw Polskich na konferencji pokojowej w Paryżu) i Stanisław Wojciechowski (minister spaw wewnętrznych RP). (Dział Rękopisów sygn. 24/05)

Dla Zakładu Narodowego im. Ossolińskich datą symboliczną, jeśli chodzi o proces odradzania się państwowości polskiej jest dzień 7 lutego 1919 r. kiedy to Naczelnik Państwa wydał dekret o fundacjach i zatwierdzaniu darowizn i zapisów (Dz.U. R.P. nr 15, poz. 215 ze zmianą), na mocy którego fundacje, w tym Zakład Narodowy im. Ossolińskich, uzyskały możliwość funkcjonowania w warunkach nowo tworzonego Państwa Polskiego.