Smak życia poznaje się najlepiej wtedy, gdy można je utracić.  Wspomnienie Wandy Rutkiewicz w 30. rocznicę śmierci jednej z najwybitniejszych  himalaistek świata

13 maja 2022 roku mija 30 lat od śmierci Wandy Rutkiewicz. Zaginęła dokładnie 12 maja w drodze na dziewiąty ośmiotysięcznik. Jednak po kilku latach sąd uznał za datę śmierci 13 maja 1992 roku. Jest to zatem okazja, aby przybliżyć jej postać. Tym bardziej, że Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2022 jej rokiem. W uchwale można było przeczytać, że „Wanda Rutkiewicz zdobyła wiele nagród i odznaczeń. Rzeczywiście, nikt tak jak Polka nie walczył o przełamanie męskiej hegemonii w światowym alpinizmie i właściwą w nim rolę kobiet”. Dlatego zapraszamy na wspólne odkrycie śladów tej niezwykłej kobiety nie tylko w ossolińskich zbiorach, ale również we Wrocławiu, w którym przeżyła swoje dzieciństwo i młodość, i w którym to mieście zrodziły się jej zainteresowania i pasje.

Wanda Rutkiewicz urodziła się 4 lutego 1943 roku w Płungianach koło Kłajpedy na Litwie jako drugie dziecko Marii i Zbigniewa Błaszkiewiczów. Od 1946 roku mieszkała w Polsce – najpierw we Wrocławiu, później w Warszawie. W latach 1981-1984 przeniosła się do Tyrolu. Ale jeszcze we Wrocławiu jako studentka była członkinią narodowej reprezentacji juniorek w piłce siatkowej i uczestniczyła w przygotowaniach do igrzysk olimpijskich w Tokio. W roku 1961 po raz pierwszy odkryła emocje wspinaczki skalnej i alpinizmu, które stały się jej pasją. W 1965 roku ukończyła studia na Politechnice Wrocławskiej, z tytułem magistra inżyniera. Przez osiem lat pracowała w Instytucie Automatyki Systemów Energetycznych we Wrocławiu, a potem przez dziesięć lat w Instytucie Maszyn Matematycznych w Warszawie nad systemami komputerowymi. Ale jak sama siebie przedstawiała, była przede wszystkim profesjonalną alpinistką na pół etatu. Część swojego czasu poświęcała także na realizowanie filmów górskich, pisanie i prelekcje. Była autorką książek („Zdobycie Gasherbrumów” i „Na jednej linie”) oraz kilku filmów prezentowanych przez polską i austriacką telewizję.

Co jeszcze można napisać o Wandzie Rutkiewicz, by bardziej przybliżyć jej osobę, ciągle, jak twierdzi wielu, mało znaną?

Rutkiewicz na pewno była wyjątkową kobietą: odważną, ambitną, bezkompromisową, ale również i kontrowersyjną. Pełną pasji, siły, wiary w siebie oraz determinacji w dążeniu do celu. Jaką była osobą dla swoich bliskich, rodziny czy środowiska wspinaczkowego?

Himalaistka, jako pierwsza Europejka i pierwsza spośród Polaków oraz trzecia kobieta na świecie, zdobyła najwyższy szczyt świata – Mount Everest (8.848 m n.p.m.). Była pierwszą kobietą i Polką na szczycie K2. Walczyła o miejsce kobiet w najwyższych górach i w sporcie wspinaczkowym. Zapoczątkowała himalaizm kobiecy w wymiarze ekstremalnym. Zdetronizowała “tygrysy” alpinizmu czyli mężczyzn. Prawdopodobnie z tego powodu nie była lubiana w swoim środowisku. Ewa Matuszewska, która z Wandą Rutkiewicz przeprowadziła kilkanaście wywiadów, tak opisała jej relacje z innymi: „Ona miała namiastkę domu, rodzinę, z którą nie była zbyt blisko, kilkoro przyjaciół. Wrogów chyba nie miała, może raczej grupkę osób zawistnych i nieżyczliwych, tworzących niedobrą atmosferę wokół niej. Wydawało się, że jest ponad to, choć niekiedy dawała upust rozgoryczeniu. Na ogół jednak godziła się z tym, iż budzi skrajne emocje.” (cytat z książki Ewy Matuszewskiej, Uciec jak najwyżej. Nie dokończone życie Wandy Rutkiewicz, Warszawa2007, s. 19).

Ciekawa historia jest związana z jednym z cennych ossolińskich rękopisów, których bohaterką jest Wanda Rutkiewicz. Otóż kiedyś, po zwiedzeniu Muzeum Sportu i Turystyki w Karpaczu, wrocławski poeta Tadeusz Różewicz został poproszony o wpisanie się do honorowej księgi pamiątkowej. Wertując ją, znalazł notatkę podpisaną nazwiskiem Rutkiewicz. Nawiązywała ona do wydarzenia z 1979 roku. Wtedy to w muzeum została  zorganizowana wystawa czasowa pt. „Polka na szczycie świata”, podsumowująca działalność wspinaczkową najwybitniejszej polskiej himalaistki, której ukoronowaniem było wejście 16 października 1978 roku na Mount Everest. Alpinistka swoją wdzięczność wyraziła następującymi słowami:

Dziękuję za miłe uhonorowanie,
mojego wejścia na Mt. Everest
wystawą, która przygotowana została
tak bardzo serdecznie przez Muzeum Sportu i Turystyki
Wanda Rutkiewicz

To właśnie ta adnotacja zainspirowała poetę do napisania poematu, którego główną bohaterką uczynił polską himalaistkę. Wanda Rutkiewicz, jak już to było powiedziane, spędziła dzieciństwo i młodość we Wrocławiu. Tadeusz Różewicz też od pewnego momentu był wrocławianinem. Jednak alpinistka i poeta nigdy nie poznali się osobiście. „Spotkali się” dopiero w poezji Tadeusza Różewicza – w Gawędzie o spóźnionej miłości. Utwór został poświęcony Wandzie Rutkiewicz, ale jego tematem są Karkonosze, stanowiące ową „późną miłość” poety. Wiersz dotyka również problematyki zależności życia i śmierci, ludzkiej ambicji i jej granic. Mówi o drodze, którą trzeba przejść, aby odzyskać swój wewnętrzny spokój i harmonię.

Gawęda o spóźnionej miłości została opublikowana po raz pierwszy w miesięczniku “Śląsk” i ostatecznie trafiła do tomu Zawsze fragment. Recycling (1998 r.). Jej oryginalna wersja napisana ręcznie przez autora przechowywana jest w Dziale Rękopisów ZNiO.

W zbiorach głównych Ossolineum znajduje się też wiele książek poświęconych himalaistce. Można zapoznać się z wywiadami przeprowadzonymi z nią oraz z pozycjami jej autorstwa. Skany okładek prezentujemy w tym miejscu. Na szczególną uwagę zasługuje monografia, mająca charakter artystycznego albumu, wydana przez Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu. Ukazała się ona w 2013 roku z okazji 70. rocznicy urodzin polskiej alpinistki. Nosi ona tytuł Wanda Rutkiewicz. Jej redaktorami są Jan Bortkiewicz oraz Joanna Makowska. Album zawiera kalendarium życia i dokonań himalaistki oraz wspomnienia jej przyjaciół, towarzyszy wypraw i współpracowników. Wzbogacony jest niepowtarzalnymi fotografiami, również autorstwa Wandy Rutkiewicz. Jedno ze zdjęć ukazuje himalaistkę w szatach cesarskich. Publikacja pochodzi z księgozbioru Tadeusza Różewicza (sygnatura 912.505).

Ważnym wydarzeniem, mającym na celu przybliżenie osoby polskiej himalaistki, był zorganizowany przez wrocławską Mediatekę w kwietniu tego roku projekt Karawana do gwiazd. Wanda Rutkiewicz i jej szczyty marzeń. Wśród zaproszonych gości znalazła się m.in. Ewelina Wiercioch, ratowniczka TOPR, współautorka projektu „Kobiety na Szczytach” oraz Eliza Kubarska, reżyserka filmów dokumentalnych, alpinistka i podróżniczka. Obydwie panie opowiadały o swoich doświadczeniach życiowych i inspiracjach Wandą Rutkiewicz. Dla nich himalaistka jest ideałem w dążeniu do swoich celów, realizacji siebie i swoich marzeń (co nie jest takie łatwe w środowisku wspinaczkowym zdominowanym przez mężczyzn). Obie panie zauważyły, że zazwyczaj jest tak, że gdy kobieta zaczyna tworzyć, osiągać sukcesy, robi się przez innych nielubiana. Dlatego tak ważna jest wiara w siebie i podążanie własną drogą tak, jak to robiła bohaterka cyklu spotkań.

W ramach Karawany do gwiazd. Wanda Rutkiewicz i jej szczyty marzeń została przygotowana plenerowa wystawa fotograficzna poświęcona himalaistce.

Wanda Rutkiewicz była “konglomeratem osobowości” czyli osobą pełną sprzeczności. Postrzegano ją jako atrakcyjną kobietą o subtelnym głosie i silnych dłoniach. Mieszały się w niej takie cechy, jak: urok osobisty, delikatność, siła psychiczna czy nieustępliwość. Mimo anemii i złamanej nogi nie zaprzestała wspinaczki, zdobywała najwyższe szczyty świata. Imponowała swoim uporem i determinacją.

Na zakończenie warto jeszcze dodać, że przez ostatnie 30 lat himalaistka była upamiętniana w różny sposób. We Wrocławiu jest patronką szkół i ulicy, na jej cześć powstał mural i popiersie w Galerii Wielkich Wrocławian w Sali Mieszczańskiej Starego Ratusza. Niewiele osób jednak wie, że historia alpinistki zainspirowała nie tylko Tadeusza Różewicza, ale również polski zespół z Poznania Kwartet ProForma, wykonujący utwór pt.: „Wanda Rutkiewicz” ze słowami Krzysztofa Gajdy. Można go odsłuchać na portalu You Tube, do czego oczywiście zachęcamy.

… na palcach weszła Wanda
stanęła przy kaflowym zielonym
piecu
grzejąc skostniałe ręce
zapytałem szeptem
co ją skłoniło do powrotu
na naszą dolinę łez
i odpowiedziała mi
mówiąc
… czasem myślę, że wspinam się dlatego,
aby przekonać się,
jaka droga jest mi
nasza szara codzienność.
Wracając poznaję, jak smakuje
kubek gorącej herbaty,
po dniach pragnienia,
sen po wielu nieprzespanych nocach,
spotkanie z przyjaciółmi
po długiej samotności
cisza …”

Fragment wiersza Gawęda o spóźnionej miłości  Tadeusza Różewicza z tomu Zawsze fragment. Recycling (1998 r.)

Wybór materiałów, opracowanie i tekst: Katarzyna Podolec – Dział Opracowania Nowych Druków Zwartych ZNiO oraz Barbara Otfinowska – Dział Dokumentów Życia Społecznego ZNiO

 

Dokumenty Życia Społecznego związane z Wandą Rutkiewicz

Fotografie

 

 

 

 

Książki

Uroczystości w Mediatece

Wiersz Tadeusza Różewicza „Gawęda o spóźnionej miłości”