Mapa Odry, XVIII wiek

W bogatej kolekcji kartograficznej przekazanej 18 lat temu przez Tomasza Niewodniczańskiego do Ossolineum znajduje się oryginalna mapa Odry. Zgodnie ze sformułowanym po niemiecku tytułem przedstawia bieg Odry od jego początków, przez Górny i Dolny Śląsk i inne przyległe krainy, aż po Bałtyk. Wykonana została jako miedzioryt ręcznie kolorowany, w skali – po przeliczeniu – około 1:1 100 000. Na samej mapie nie zamieszczono ani informacji o jej twórcy, ani roku wydania. Z dużym prawdopodobieństwem datować ją można na XVIII wiek, a w pewnym uściśleniu być może na 1. połowę tego stulecia.

Mapę sporządzono w orientacji wschodniej, wówczas już rzadko stosowanej. Sam rysunek biegu rzeki nie jest do końca wierny rzeczywistości, nie na każdym odcinku oddano dobrze kierunki skrętów linii rzecznej czy miejsca, przez które Odra faktycznie przepływa.

Zgodnie z panującymi wówczas tendencjami estetycznymi mapę udekorowano ozdobnym kartuszem tytułowym i kartuszem zawierającym podziałki liniowe. Ozdobnie potraktowano także legendę, w której objaśniono podstawowe zastosowane znaki. Uwzględniono np. miasta, miasteczka, zamki, klasztory, wsie, najważniejsze elementy sieci hydrograficznej, takie jak jeziora, stawy, bagna. Powyżej legendy zamieszczono wizerunek czarnego orła, mitrę książęcą i cztery herby.

Mapa jest interesująca z tego powodu, że stanowi rzadki przykład kartograficznego zaprezentowania rzeki jako specjalnego przedmiotu zainteresowania kartografa, w odróżnieniu od najczęściej obrazowanych terytoriów, czyli państw, regionów, jeszcze mniejszych obszarów czy miast. Wprawdzie dałoby się znaleźć w dawnej kartografii analogie, tj. dzieła kartograficzne poświęcone w całości rzekom – zwłaszcza w Europie zachodniej czy na ziemiach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej np. mapę wybranych odcinków Dniepru – to jednak nie są one częste. Jeszcze trudniej o wskazanie map Odry, należących do absolutnej rzadkości.

Szczegółowo, jak na opracowanie w tej skali, przedstawiono terytoria przyległe z siecią osadniczą. Co ciekawe, chociaż autor mapy uznał za ważne pokazanie całego biegu rzeki przepływającej przez wiele krajów, w tym Śląsk, Brandenburgię i Pomorze, to jednak wyraźnie wyeksponowano właśnie Śląsk. Może to prowadzić do hipotez, wzmocnionych wizerunkiem czarnego pruskiego orła z prawej strony mapy, że praca ta mieści się w kręgu aspiracji i dążeń monarchii pruskiej do opanowania Śląska i jednocześnie skoncentrowania władzy nad całym biegiem Odry w jednym państwie. Jak wiadomo, ostatecznie nastąpiło to w 1763 r. w wyniku wojen śląskich i wojny siedmioletniej. Mapa mogłaby więc zostać uznana za znamienny przejaw splatania się kartografii z zagadnieniami politycznymi, gospodarczymi i strategicznymi.