Na dzień 24 maja przypada Europejski Dzień Parków Narodowych. Sama inicjatywa ich tworzenia ma korzenie pozaeuropejskie, pierwszym na świecie był bowiem Park Narodowy Yellowstone w Stanach Zjednoczonych, istniejący od 1872 r. Chwalebna idea zyskała jednak wkrótce naśladowców, a najstarszym parkiem narodowym w Europie stał się szwedzki Sarek, powołany 24 maja 1909 r. Tę właśnie datę dzienną przyjęto jako okazję do przypominania o ważnym sposobie myślenia o otaczającym nas środowisku, ujętym w ramy organizacyjne. Parki narodowe, których w samej Europie jest już ponad 250, są wydzielonymi obszarami zachowanymi w stanie naturalnym lub jak najbardziej zbliżonym do naturalnego, o szczególnej wartości przyrodniczej, krajobrazowej czy kulturowej, a co istotne – objętymi ochroną prawną. Trudno nie docenić, jak wielką wagę zachowują takie miejsca w dzisiejszym świecie, szybko przeobrażającym się za sprawą działalności człowieka.

Nie inaczej dzieje się we współczesnej Polsce, gdzie funkcjonowanie parków narodowych ma oparcie w ustawie (aktualnie z 2004 r.) i tak jak w innych krajach odnosi się do terenów – o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha – wyróżniających się wyjątkowymi zaletami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi. Podstawowym celem zaś powoływania parków jest zachowanie różnorodności biologicznej i walorów krajobrazowych oraz przywracanie i odtwarzanie składników natury, np. siedlisk roślin, zwierząt itp. Warto przy okazji zauważyć, że zakres działalności parków – choćby  w wymiarze społecznym i edukacyjnym – rozszerzył się od czasu narodzin ich koncepcji.

Obecnie mamy w Polsce 23 parki narodowe. Zdecydowana większość z nich powstała po II wojnie światowej, poczynając od lat pięćdziesiątych XX w., aż po najnowszy, czyli istniejący od 2001 r. Park Narodowy „Ujście Warty”. Jednak zamysł takiej formy ochrony przyrody zyskał poparcie już w dwudziestoleciu międzywojennym. Wtedy właśnie, w 1932 r., utworzono dwa pierwsze parki: Pieniński Park Narodowy i Białowieski Park Narodowy (powołany do życia zaledwie dwa miesiące po pienińskim).

Od samego początku przykładano wagę do rozwoju i dobrego funkcjonowania tej zrealizowanej w praktyce ważnej idei. W latach 30. odbywały się posiedzenia Komisji Parku Narodowego w Pieninach, w skład której wchodziły m.in. znaczące postacie nie tylko z kręgu administracyjno-państwowego, lecz także z grona naukowców. Pieczołowicie zajmowano się sprawami kształtowania granic parku, zagadnieniami gospodarki na jego terenie, turystyką, wykorzystaniem naukowym i dydaktycznym. W ślad za tym poszły działania popularyzujące ten obszar i jego walory w postaci przewodników – również w językach obcych – oraz map ogólnogeograficznych czy turystycznych (na ilustracjach nr 1-2 przykłady ze zbiorów Biblioteki Ossolineum).

W aktualnym zasięgu parku znalazły się cenne pod względem krajobrazowym obszary Masywu Trzech Koron, Pienin Czorsztyńskich, Pieninek i Pienińskiego Przełomu Dunajca. Charakterystyczny jest fakt, że teren ten znamionuje wyjątkowo duże nasilenie ruchu turystycznego, najwyższe wśród wszystkich polskich parków narodowych w stosunku do powierzchni. Udostępnione turystom 35 km szlaków oferuje liczne i znane szeroko atrakcje, jak chociażby spływ tratwami przełomem Dunajca, galerie widokowe na Trzech Koronach i Sokolicy czy malowniczo wpisany w miejscowy pejzaż historyczny zamek w Czorsztynie. Park cechuje się nie jednak nie tylko zapadającymi w pamięć krajobrazami, lecz również wyjątkową różnorodnością świata roślinnego i zwierzęcego. Dość powiedzieć, iż doliczono się tam przeszło 7 tysięcy gatunków zwierząt, w tym ok. 235 gatunków kręgowców. Natomiast wśród jednoznacznych korzyści płynących z istnienia parku narodowego wyliczyć można naukowe dokumentowanie flory i fauny, przywracanie pierwotnie występujących gatunków i ich zasięgu (w tym odtwarzanie drzewostanów), aktywną ochronę przyrody i krajobrazu naturalnego oraz propagowanie walorów tego obszaru.

Park funkcjonuje jednak wśród współczesnej cywilizacji i jej potrzeb, co tak czy inaczej skutkuje pewnymi zmianami. Przyglądając się mapom Pienin, a zwłaszcza porównując opracowania kartograficzne z różnych okresów, warto zwrócić uwagę na jeden fragment tego terytorium, leżący na zachodnim pograniczu parku narodowego i dlatego zwykle dobrze zaprezentowany. Jeśli sięgniemy po mapy opublikowane na przestrzeni ostatnich dwudziestu kilku lat, wyraźnie rzuca się w oczy zupełnie nowy i pokaźny element topografii, jakim jest wielkie Jezioro Czorsztyńskie, wcześniej nieobecne (zob il. 3-4). To rezultat wielkiego projektu stworzenia zbiornika wodnego na Dunajcu, powstałego dzięki budowie w Niedzicy zapory wodnej między Pieninami a Gorcami. Inwestycja ta, realizowana etapami w ciągu kilku dziesięcioleci – rozpoczęta w 1969 r., a zakończona w latach 1994-1997 – przybrała postać wymienionego jeziora, zwanego też Zbiornikiem Czorsztyńskim, mniejszego Zbiornika Sromowskiego, zapory i elektrowni. Całość przedsięwzięcia realizuje głównie cele gospodarcze, zapewniając ochronę przeciwpowodziową, poprawiając warunki spływu i wytwarzając energię elektryczną. Jednocześnie okolica ta zyskała pod względem turystycznym jako miejsce wypoczynku nad wodą, dostarczające możliwości kąpieli, wędkowania czy żeglowania.

Mariusz Dworsatschek