Wśród różnorodnych form polskiej biżuterii patriotycznej swą szlachetną prostotą wyróżnia się grupa krzyży upamiętniających patriotyczne manifestacje, do których doszło w lutym i kwietniu 1861 r. w Warszawie i które zostały krwawo stłumione przez rosyjską żandarmerię i Kozaków. Noszenie tego rodzaju krzyży, podobnie jak wdziewanie czarnych żałobnych strojów, stało się powszechne w okresie wielkich manifestacji patriotycznych w Królestwie Polskim w pierwszych miesiącach 1861 r. i trwało, mimo represji ze strony władz rosyjskich, do momentu wybuchu Powstania w styczniu 1863 r. (Ryc. 1–4).

Okres wielkich manifestacji patriotycznych zainicjowała spontaniczna uroczystość w miejscu śmierci gen. Józefa Sowińskiego na warszawskiej Woli zorganizowana w dniu pogrzebu generałowej Sowińskiej, 11 czerwca 1860 r. Odtąd każda niemal rocznica historyczna czy religijne święto stawały się powodem do coraz bardziej masowych wystąpień i pochodów. Ruch ten nie ograniczał się do Warszawy, ale ogarnął dziesiątki mniejszych miast i miasteczek. Władze rosyjskie, zaskoczone jego masowością, początkowo nie bardzo wiedziały jak mu przeciwdziałać.

Przypadająca 25 lutego 1861 r. trzydziesta rocznica bitwy pod Grochowem, stała się okazją do zorganizowania w Warszawie wielkiej patriotycznej manifestacji. Tym razem jednak Rosjanie zareagowali zdecydowanie – żandarmi na koniach brutalnie rozpędzili tłum manifestantów na Rynku Starego Miasta, wiele osób aresztowano. Dwa dni później – 27 lutego – kościelna procesja zapoczątkowana na warszawskim Lesznie, przerodziła się w wielotysięczną manifestację domagającą się uwolnienia aresztowanych. Na Placu Zamkowym pochód zatrzymała żandarmeria i Kozacy. Po raz pierwszy do manifestantów otworzono ogień. Padło pięciu zabitych: Filip Adamkiewicz, Michał Arcichiewicz, Karol Brendel, Marceli Karczewski i Zdzisław Rutkowski. Doszło wtedy także do znaczącego wydarzenia – Kozacy połamali niesiony przez manifestantów krzyż, co społeczeństwo polskie uznało za skalanie narodowej świętości.

Pogrzeb pięciu ofiar z 27 lutego stał się okazją do kolejnej wielkiej patriotycznej manifestacji. 2 marca 1861 r., na wezwanie arcybiskupa Antoniego Fijałkowskiego, masowo przywdziewano żałobne stroje. Taki sposób uzewnętrzniania uczuć patriotycznych rozpowszechnił się rychło i poza Warszawą. Fotografie pięciu zabitych, często oprawne w zdobne tableau, kolportowane były w znacznych nakładach (Ryc. 5).

Napięcie w  Królestwie rosło, a Rosjanie zaczęli obawiać się zarówno nadmiernego rozgłosu związanego z niepokojami w Królestwie, jak przekształcenia rozruchów w regularne walki na ulicach. Władze carskie zgodziły się na drobne ustępstwa polityczne wobec Polaków. Nie uspokoiło to jednak nastrojów. Już 7 kwietnia 1861 r., na wieść o rozwiązaniu Towarzystwa Rolniczego, doszło w Warszawie do kolejnych manifestacji. Początkowo przebiegały one spokojnie. Następnego jednak dnia wielotysięczny tłum manifestantów zmierzający ze śpiewami i sztandarami Krakowskim Przedmieściem w kierunku Placu Zamkowego zaatakowany został przez ok. 1300 konnych i pieszych żołnierzy i żandarmów rosyjskich. Ocenia się, że 8 kwietnia zabitych zostało ponad sto osób, a około pięćset było rannych.

Wydarzenia te zaogniły sytuację w Królestwie. Polskie społeczeństwo na wieść o masakrze zareagowało oporem. Powszechnie noszono żałobne stroje i żałobną biżuterię patriotyczną (Ryc. 6), co z kolei powodowało represje (noszenie żałoby i polskich elementów ubioru – kontuszy, rogatywek czy czamarek zostało zabronione). Wtedy to właśnie, w odpowiedzi na wielkie zapotrzebowanie, masowo wytwarzać zaczęto biżuterię patriotyczną z tanich surowców, przede wszystkim z żelaza, a do zasobu patriotycznej symboliki włączone zostały wizerunki krzyża, korony cierniowej i palmy męczeństwa.